برکت و راه دست یابی به آن

«آزار» رسانی به خود و دیگران، یکی از رذایل اخلاقی و عامل مهم برهم زدن تعادل در زندگی فردی و اجتماعی آحاد بشر است.
قرآن کریم به این رذیله اخلاقی توجه داشته و در آیات متعددبه ریشه یابی آن پرداخته است....

در این مقاله سعی شده است که به مباحثی پیرامون: گستره مفهومی آزاررسانی، عوامل و آثار آن و نیز راهکارهایی برای درامان ماندن از آزار پرداخته شود.
مطلب را با هم از نظر می گذرانیم.

گستره مفهومی آزاررسانی

مفهوم اذیت و آزار در قرآن در قالب واژه های اذیت و مشتقات آن در24 مورد آمده است که در بیشتر موارد به معنای آزردن و رنجیده شدن است. از آزاررسانی روانی به شکل عیب جویی و استهزا، تهمت، تجسس، غیبت (حجرات آیات 11 و 12)، تحقیر دیگری (لقمان آیه 18) و شکنجه و آزار جسمی در آیاتی مانند 49 سوره بقره و 25 سوره نساء یاد شده است.
بنابراین برای شناخت مفهومی آزاررسانی می بایست همه واژگان مرتبط با مفهوم مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

اذیت

مهم ترین واژه در این حوزه مفهومی، واژه اذیت است. راغب در مفردات آن را با ضرر و زیان پیوند زده است، چنان که آغاز نوشتار بدان اشاره شد؛ اما برخی واژه پژوهان، براین باورند که این واژه همیشه با مفهوم ضرر و نقصان همراه نیست، بلکه هر چیز ناخشنود و ناسازگار طبع را می توان اذیت نامید. از این رو در قرآن حیض به عنوان یک کنش و واکنش طبیعی که امری ناخشنود و ناسازگار طبع (نه طبیعت بدن) است به عنوان اذیت از آن یاد شده است (التحقیق، ج 7ص 25 و ج 1 ص 65) و خداوند در قرآن می فرماید: و یسالونک عن المحیض قل هو اذی؛ و درباره حیض از تو می پرسند بگو آن اذیت است. (بقره آیه 222)
اذیت و آزار به اشکال مختلفی چون جسمی مانند قطع عضو و شکنجه های بدنی و نیز روحی و روانی مانند تمسخر و تهمت بروز و ظهور می کند و واژه اذیت برای بیان این معانی و مفاهیم نیز به کار رفته است.
واژه اذیت به معنای ناراحتی و در رنج افتادن در سه مورد حیض (بقره آیه 122) رنج و بیماری (بقره آیه 196) ویا عوامل اذیت مانند کک و شپش همان) و سنگینی سلاح و اذیت شدن به بارندگی و مانند (نساء آیه 102) به کار رفته است.
در این نوشتار تنها به واژه اذیت پرداخته نمی شود، بلکه همه واژگانی که مفهوم سه گانه آزاررسانی اخلاقی، روان شناختی و جامعه شناختی را بیان می کند، مورد نظر است.

ریشه ها و عوامل آزاررسانی
1- اختلاف عقاید

قرآن در آیات متعدد به ریشه ها و عوامل آزاررسانی توجه می دهد. از جمله عواملی که قرآن برای آزاررسانی بیان می کند، ریشه عقیدتی است. به این معنا که اختلاف عقاید موجب می شود که فرد و یا جامعه ای نسبت به دیگری موضع خصمانه بگیرد و به صورت آزاررسانی آن را بروز دهد. قرآن با گزارش کاملی از وضعیت پیامبران و رفتارهای مخالفان و دشمنان ایشان بیان می دارد که علت و ریشه اصلی همه اذیت و آزارهای مخالفان پیامبران، اختلاف عقیده بوده است. ستیز عقیدتی کافران و مشرکان آنان را وامی داشت تا به آزاررسانی به پیامبران بپردازند. (بروج آیه 8 و نیز اعراف آیه 126)

2- محبت به دنیا

از دیگر ریشه های آزاررسانی از دیدگاه قرآن، محبت به دنیاست؛ زیرا در نگره قرآنی محبت به دنیا ریشه و عامل همه کژ روی هاست (بقره آیه 212؛ آل عمران آیه 185 و 186)؛ چنان که روایات بسیاری به این مسئله توجه می دهد و از محبت به دنیا به عنوان مهم ترین عامل یاد می کند و بر نقش محوری آن تأکید می ورزد. (کافی، کلینی، ج1 ص 131؛ خصال، شیخ صدوق، ج 1 ص 25)

3- ناشکیبایی و زیاده خواهی

ناشکیبایی و نوعی زیاده خواهی از عوامل دیگر آزاررسانی یاد می شود؛ چنان که قرآن در سوره بقره آیه 61 این عامل را علت اصلی آزاررسانی بنی اسرائیل به حضرت موسی(ع) برمی شمارد.

4- بهره گیری از دسترنج دیگران

از علل و عوامل دیگری که قرآن بدان اشاره می کند، بهره گیری از دسترنج دیگری و غارت و فساد در زمین است که می توان آن را نیز به مسئله فزون خواهی و دنیاطلبی بشر برگرداند. (کهف آیه 94) همین مسئله نیز ریشه برخی از خودآزاری هاست؛ زیرا به جهت زیاده خواهی و دنیاطلبی انسان گرفتار نوعی حسادت نسبت به دیگری می شود و از آن جایی که نمی تواند مطلوبش را به دست آورد، به خودآزاری روی می آورد.

5- حسادت

حسادت که خود نوعی خودآزاری است در بیان قرآنی عاملی برای آزاررسانی و خودآزاری ذکر شده است. این مسئله را می توان در داستان هابیل و قابیل ردگیری کرد. این گونه است که رنج بردن از نعمت هایی که در اختیار دیگران است موجب می شود تا زمینه خودآزاری و دیگر آزاری حتی در سطح قتل در این انسان رشد کند. قتل هابیل به دست برادرش قابیل و نیز به چاه انداختن یوسف از سوی برادران از این عامل حکایت می کند.
قرآن بخشی از اذیت و آزارهای اهل کتاب به ویژه یهودیان را به مسلمانان، از حسادت آنان نسبت به نعمت هدایت مسلمانان دانسته است. (نساء آیه 54)
در حقیقت این مواردی که در قرآن به عنوان موارد عینی و شواهد گزارش می شود به عنوان مصداق است؛ بنابراین در موارد دیگر نیز آن را می توان تعمیم داد و عوامل پیش گفته را در موارد دیگر خودآزاری و دیگرآزاری ردگیری و جست و جو کرد.

6- خود برتر بینی

عامل مهم دیگری که قرآن به عنوان ریشه و عامل آزاررسانی از آن یاد می کند، خود برتر بینی است. این صفت ناپسند خود سبب آزاررسانی به دیگران تلقی شده است که به شکل و گونه های مختلفی ظهور می کند. روی گردانی از حق، غرور بی جا (لقمان آیه 18) تمسخر (حجرات آیه 11) ترش رویی با مستمندان (عبس آیه 1 و 2)، بهره کشی و به کارهای دشوار واداشتن (استعمار) و کشتن کودکان و فرزندان و جزیه به ناحق گرفتن و سلب رفاه و آسایش و رفتار فرعونی (اعراف آیه 129) از عوامل دیگر آزاررسانی است که قرآن به آن توجه می دهد.
برخی عواملی چون برتری نژادی، رنگ پوست و مانند آن را به عنوان عوامل آزاررسانی بیان می کنند ولی به نظر می رسد که ریشه آن را می بایست در عامل خود برتربینی جست و به آن بازگرداند.

7- شیطان و ابلیس

عوامل دیگری را قرآن شناسایی و تبیین می کند که برخی از آن ها عوامل درونی و برخی دیگر از عوامل بیرونی هستند. البته زمینه و بستر بیشتر این عوامل بیرونی و تأثیرگذاری آن را باید در عامل و یا عوامل درونی انسان جست. به عنوان نمونه شیطان و ابلیس به عنوان عامل بیرونی زمانی می تواند به عنوان عامل عمل کند که بستری مناسب و زمینه مساعدی در انسان وجود داشته و انسان تحت وسوسه های شیطانی به اذیت و آزار خود و یا دیگری بپردازد. شیطان به عنوان دشمن آشکار (بقره آیه 168) همواره از راه وسوسه (ناس آیه 5) و زینت دادن زشتی ها و رذایل به عنوان امور زیبا و پسندیده (محمد آیه 25) به عنوان عامل بیرونی وارد میدان می شود و با وسوسه کردن بشر وی را به آزاررسانی ترغیب و تشویق می کند تا به این وسیله به هدف خود که گمراهی انسان است، برسد و راه خوشبختی وسعادت را بر انسان ببندد. (اعراف آیه 27)
ایجاد عداوت و دشمنی، تقویت نفاق و کینه و جدایی میان انسان ها (مائده آیه 91 و یوسف آیه 100) و ایجاد اختلالات عقلانی در بشر (بقره آیه 275) هر چند خود عاملی برای اذیت انسان است، زمینه و بستر آزاررسانی به دیگران را در فرد فراهم می سازد. این گونه است که انسان در دام شیطان می افتد و خود عاملی برای آزاررسانی دیگران می شود (ص آیه 41)
عوامل دیگری چون جهل، شراب خواری، قمار و ابزارهایی از این دست، زمینه های آزار شخص و دیگران را فراهم می آورد که همه تحت تاثیر وسوسه شیطانی انجام می شود. (مائده آیه90)
علامه طباطبایی در کتاب گران سنگ المیزان افزون بر عوامل یادشده، برخی از عوامل دیگر چون زلزله و سیل و خشک سالی را به عنوان عوامل آزار و اذیت انسان برمی شمارد و در نهایت به این نتیجه می رسد که این عوامل در حقیقت به خود مردم بازمی گردد و یا به منظور انتباه و بیداری مردمان انجام می شود. (المیزان ج3 ص180 و نیز ج13 ص341 و نیز ج5 ص8 تا 14 و نیز ج17 ص209)

آثار آزاررسانی

بی گمان هر کنشی واکنشی دارد و آثار آن در دنیا و آخرت و نیز در امور مادی و معنوی شخص بروز می کند. قرآن با توجه به بینش و نگرش توحیدی، بازتاب های هر کاری را گوشزد می کند و از مردمان می خواهد به آثار و برآیند هر عمل و کنشی توجه داشته باشند. به عنوان نمونه بازتاب عمل حسادت که عملی درونی و روانی است و گاه به شکل کنش در حوزه بیرون ظهور می کند، به دو شکل آثار وضعی و طبیعی و پیامدهای اخروی نمایان می شود. (فاطر آیه43) آثار وضعی و طبیعی عمل حسادت، این است که فرد خود را در حالتی قرار می دهد که افسردگی و ناراحتی های روحی و روانی از آن جمله است. این زیان حسادت است که به طور طبیعی در خود انسان بروز می کند و از سوی مومنان مورد شماتت و سرزنش قرار می گیرد. افزون بر این حسادت موجب می شود تا در آخرت نیز از زیان آن در امان نماند. (بقره آیه262)
قرآن آن چنان به مسئله دوری و پرهیز از آزار و اذیت توجه می دهد که حتی انفاق و کمک های بشردوستانه ای که همراه با منت و آزار و اذیت مردمان باشد، بی فایده و بیهوده برمی شمارد و از مومنان می خواهد تا به دور از هرگونه منتی کمک و امدادرسانی ها انجام شود؛ زیرا منت گذاری خود آزاررسانی روحی دیگران است که از ارزش عمل نه تنها می کاهد بلکه آن را به هیچ تبدیل می سازد. (همان) آزار زبانی که انسان نسبت به دیگران حتی در صورت انفاق و کمک انجام می دهد می بایست مورد بازخواست قرار گیرد و آزاررسان سرزنش و نکوهش شود.
آزارهای روحی که به شکل تهمت، تجسس، غیبت و مانند آن صورت می گیرد، در دنیا و آخرت آثار خود را نشان می دهد (احزاب آیه57) و تهمت زنندگان از سوی خداوند مورد لعن و نفرین قرار می گیرند. (نور آیه23)

راهکارهای قرآنی برای رهایی از آزار

از آن جایی که برخی از اشخاص گرفتار بیماری خودآزاری و یا دیگرآزاری هستند و نمی توان از شر و آزار ایشان در امان ماند، قرآن راهکارهایی را برای رهایی از آزار دیدن و گریز از آن بیان می کند. به عنوان نمونه زنان همواره در معرض خطر آزار و اذیت مردان قرار می گیرند. از این رو برای رهایی از آزار و در امنیت قرار گرفتن قرآن اموری را به عنوان راهکار بیان می کند تا از آسیب در امان مانند. از جمله راهکارهای قرآنی برای امنیت بخشی به زنان این است که زنان افزون بر عفت باطنی و رعایت آن با استفاده از پوشش حجاب خود را از آزار دیگران در امان نگه دارند. پوشش کامل موجب می شود تا ازعوامل تحریک دور شوند و مردان را به سوی خود نکشانند. رعایت پوشش ظاهری همراه با متانت در راه رفتن و سخن گفتن راهکارهای قرآنی است که برای رهایی از آزار توصیه و سفارش شده است. (نگاه کنید الفرقان ج21 ص802 و تفسیر کبیر فخر رازی ج25 ص032 و نیز آیات مربوطه و یا مرتبط چون احزاب آیه95 و سوره نور)
قرآن در صورتی که منشأ آزار عقیده ستیزی طرف مقابل است از راهکارهای دیگری برای رهایی از اذیت و آزارهای روحی و بدنی استفاده می کند. به منظور رهایی از فشارهای مخالفان و دشمنان شخص مومن می تواند از ابزار تقیه استفاده کند و با نهان کردن دین و مذهب خود، جان و مال و عرض خود را از خطر تعرض دور نگه دارد. از این رو پنهان ساختن باور درونی و عدم اظهار آن در شرایط قدرت داشتن مخالفان و دشمنان و اعمال نفوذ آن جایز شمرده شده است (نحل آیه106) در برخی از روایات تقیه نه تنها جایز بلکه در برخی موارد برای رهایی از آزار دیگران واجب شمرده شده است. (وسایل الشیعه ج16 ص210)
هجرت و کوچ نیز از دیگر راهکارهای قرآنی برای فرار و گریز از آزاررسانی دیگران مطرح شده است. بر این اساس است که مسلمانان صدر اسلام از مکه به مدینه کوچ کردند تا از آزار دشمنان در امان باشند. البته در شرایطی بهترین مقابله با آزاررسانی مقابله به مثل است و در صورت امکان می توان با آنان مقابله کرد واجب است که شخص چنین کند. (حج آیه39)
شکیبایی و پناه بردن به خدا نیز از راهکارهای دیگری است که موجب می شود که روحیه فرد آزاردیده تقویت شود و از مشکلات روحی و روانی آزار در امان ماند. (آل عمران آیه186 و اعراف آیه 129 و احزاب آیه48)

سجاد باقری - روزنامه کیهان - شماره18836

---

منبع: www.noorportal.net

ابزار وبلاگایران وبمسترتولزابزار به اشتراک گذاری مطالب