اعجاز اقتصادی قرآن کریم
اعجاز اقتصادی قرآن، آموزه ها یا نظام هایی از آموزه های اقتصادی قرآن است که بشر هیچ گاه نمی تواند بدون بهره گیری از دین به آن سطح برسد، از اینرو قابل تحدی نیز می باشد.
معارف قرآنی در هرکدام از قلمروهای عمده اقتصادی اسلام، از قبیل جهان بینی اقتصاد قرآنی، ایدئولوژی اقتصاد قرآنی، فلسفه اقتصاد قرآنی، مبانی ارزشی اقتصاد قرآنی، سازوکارهای اقتصاد قرآنی و... به تنهایی می تواند موضوعی برای تحقیق اعجاز اقتصادی باشد. به نظر می رسد بدون ملاحظه این نگاه تفکیکی به قلمروهای متنوع اقتصاد قرآنی بحث از اعجاز اقتصادی قرآن ناتمام باشد.
این تحقیق به بررسی سه کتاب مرتبط با اعجاز اقتصادی قرآن پرداخته: 1) «الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم، دکتر رفیق یونس المصری»؛ 2) «الاعجاز الاقتصادی فی القرآن الکریم ـ دراسة تاصیلیة تطبیقیه ـ تألیف دکتر اسامه السید عبدالسمیع، استاد دانشکده شریعت و قانون دانشگاه الازهر مصر»؛ 3) «المنظومة المعرفیة لآیات الربا فی القرآن الکریم «نموذج للاعجاز القرآنی فی المجال الاقتصادی، اثر دکتر رفعت السید العوضی».
قرآن، اقتصاد، اعجاز اقتصادی، اعجاز علمی.
قرآن کریم مشتمل بر معارف گوناگون در حوزه های مختلف اعتقادی، اخلاقی و عملی است که در ساحت های متعددی از جمله فرهنگ، سیاست، اقتصاد، اجتماع، تربیت و... آموزه ها و معارفی را برای سعادت انسان ها به ارمغان آورده است. بدون تردید بخش قابل توجهی از آیات قرآن به پدیده های هستی و راهنمایی انسان ها در تدبیر امور آن ها اختصاص یافته و سعادت دنیا و آخرت آنان را تضمین نموده است (رفیعی محمدی، ناصر، سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن/ 14). از گذشته تا به امروز مفسران و دانشمندان اسلامی در ابعاد متنوع تفسیر علمی، اظهارنظر کرده و تلاش کرده اند تا به مدد کشفیات و یافته های علمی به تفسیر آیات قرآن بپردازند.تفسیر علمی که در میان اندیشمندان اسلامی با موافقت ها و مخالفت هایی مواجه شده است، امروزه دغدغه ذهنی بسیاری از متفکران را به خود جلب کرده و روز به روز به علاقه مندان آن افزوده می شود. آنچه در سال های اخیر به دامنه مباحث علم و دین افزوده گشته، موضوع اعجاز علمی قرآن است که به ویژه به عرصه اقتصاد نیز کشیده شده و مدعی است نه تنها قرآن حاوی مطالب علمی می باشد بلکه این معارف در عرصه اقتصاد نیز قابل تحدی و اعجاز می باشد.
این نوشتار در ضمن چند گفتار به مفهوم اعجاز اقتصادی و گونه های آن پرداخته و پس از آن چند کتاب مدعی اعجاز اقتصادی قرآن را مورد بررسی قرار داده است.
واژه معجزه از مصدر اعجاز مشتق از ریشه ثلاثی مجرد «ع ج ز» است که به معنای درماندگی، ناتوانی و نیز انتهای هر چیز است (ابن فارس، احمد، مقاییس اللغة، 4/232). اعجاز در اصطلاح علم کلام و تفسیر، کار شگفت و امری خارق عادت است که پیامبران الهی به رغم قوانین عادی و جاری طبیعت به منظور اثبات ادعای رسالت خدایی خویش انجام می دهند. اموری که آدمیان عادی از انجام مانند آن در مانده اند. (سعیدی روشن، محمد باقر، معجزه شناسی/ 18)
در مجموع تعاریف و ویژگی های یاد شده برای معجزه در کلام اندیشمندان و بزرگانی همچون: (سیوطی، جلال الدین، الاتقان/38)؛ (تفتازانی، شرح المقاصد، 5/61)؛ (فخر رازی، تلخیص المحصل/ 350)؛ (علامه حلی، ارشاد الطالبین/ 306)؛ (طوسی، خواجه نصیرالدین، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد/275)؛ (علامه بلاغی، محمد جواد، آلاء الرحمان فی تفسیر القرآن/3)؛ (خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن/43) می توان نتیجه گرفت که در تحقق معجزه 6 شرط لازم است:
1. به خواست و عنایت خدا صورت گیرد؛
2. به دست مدعی نبوت آشکار شود؛
3. به گونه ای باشد که نشانه صدق ادعای پیامبر باشد؛
4. خارق عادت باشد؛
5. دیگران از انجام آن عاجز باشند و قابل تعلیم و تعلم نباشد؛
6. همراه تحدّی بوده و از معارضه سالم بماند. (شاهد، رئیس اعظم، اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان/51) به عبارت دیگر در معجزه سه حیثیت وجود دارد:
اول) جهت معجزه گر [که] باید مدعی منصب الهی و تحدی کننده باشد و هدف او هم اثبات امر محال نباشد؛
دوم) جهت معجزه [که] باید خارق عادت بوده و گواه صدق ادعا باشد و از امور شرّ هم نباشد؛
سوم) جهت مخاطبان معجزه [که] باید از آوردن مثل آن معجزه، ناتوان باشند. (رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،1/63).
مبارزه طلبی قرآن سه نوع شمول دارد:
1. شمول افرادی؛ یعنی اگر همه افراد جمع شوند نمی توانند مثل قرآن را بیاورند و شامل همه افراد موجود، اعم از انس و جن و حتی آیندگان نیز می شود (اسراء/88)؛
2. شمول زمانی؛ یعنی این دعوت و تحدی از صدر اسلام شروع شده و تا قیامت ادامه دارد. (بقره/24)؛
3. شمول احوالی؛ یعنی در هیچ حالی و در هیچ زمینه ای نمی توان مثل قرآن را آورد.
علامه طباطبایی و آیت الله معرفت معتقدند که تمامی ابعاد قرآن معجزه است ولی با اختلاف مخاطبان متفاوت است. برای مثال قرآن معجزه ادبی برای ادیبان، معجزه سیاسی برای سیاست مداران و معجزه حکمت برای حکیمان است. (ر.ک: طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، 1/57ـ 67؛ معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، 4/23 و 134؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،1/70 و 77).
آیت الله خویی نیز همه ابعاد را نشانه اعجاز قرآن می داند، اما آن را منحصر به مخاطبان عرب یا اهل فن و علم خاص نمی کند. (ر. ک: خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن/43ـ91).
برای اعجاز علمی قرآن تعاریف ذیل ذکر شده است:
1. رازگویی علمی آیات قرآن، به این معنی که قرآن مطلبی علمی را که قبلاً کسی از آن اطلاع نداشته، بیان نماید به طوری که مدت ها بعد از نزول آیه، علمی بودن آن کشف شود آن هم به گونه ای که با وسایل عادی که در اختیار بشر عصر نزول بوده قابل اکتساب نباشد؛
2. اِخبار غیبی آیات قرآن، به این مفهوم که در هنگام نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشته باشد و پس از خبر دان قرآن، همان محقق شود. (رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،1/ 85).
شاید بتوان تعریف سوم و چهارمی نیز از اعجاز علمی قرآن بیان نمود و آن اینکه:
3. آموزه هایی که بشر هیچ گاه نتواند بدون بهره گیری از دین به آن دست یابد.
4. آموزه هایی که نظام هایی است که این نظام ها قابل دسترسی برای بشر نبوده و بلکه قابل تحدی نیز می باشد.
از چهار تعریف بالا، دقیق ترین تعریف در اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی، تعریف چهارم است، چرا که نگاه جامع و دقیق اسلام ـ که مبتنی بر علم و حکمت الهی نسبت به ظرفیت ها و ویژگی های حیثیات انسانی است ـ نسبت به انسان و ابعاد وجودی او، مستلزم طراحی بهترین الگوی جامعِ سعادت آفرین در حوزه های مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، تربیتی و... است. این مجموعه نظام مند علاوه بر اینکه نشان دهنده وحیانی و الهی بودن آموزه های قرآنی و اسلامی است، می تواند به عنوان معجزه قرآنی نیز ارائه گردیده و بدان تحدی صورت پذیرد.
از دیگر وجوه قابل تحقیق و بررسی در تعریف اعجاز علمی قرآن، کارآمدی نظریه ها و آموزه های قرآنی در عرصه اجرا و میزان بالای عملیاتی شدن آنها است؛ یعنی علاوه بر اینکه آموزه های قرآن در مقام نظر، تئوری و طراحی قابلیت تحدی را دارد، کارآمدی این نظریه ها نسبت به سایر نظریه ها و مکاتب فکری قابل بررسی و مقایسه و احتمالاً قابل تحدی باشد.
در مورد اعجاز اقتصادی قرآن در سال های اخیر کتاب های متعددی نوشته شده است که بیش تر به مصادیق اعجاز پرداخته اند که در بخش دوم مقاله به برخی از آنها پرداخته می شود، اما نگاهی نظری و مفهومی به این مقوله می تواند در تبیین بیشتر موضوع راهگشا باشد.
دکتر اسامه السید عبدالسمیع،اعجاز اقتصادی را اینگونه تعریف می کند: «ارائه روش جامع اقتصادی که هم زمان مصالح فرد و جامعه را به شکل متوازن در دنیا و آخرت تأمین نماید به نحوی که بشر در طول تاریخ و در همه زمان ها از آوردن شبیه آن عاجز باشد.» (ر.ک: اعجاز الاقتصادی فی القرآن الکریم/ مقدمه).
با توجه به مباحث گذشته پیرامون اعجاز علمی، چند تعریف از اعجاز اقتصادی قابل تصویر است:
1. مقصود از اعجاز اقتصادی قرآن وجود قوانین و مفاهیم اقتصادی در قرآن، قرن ها قبل از تدوین علم اقتصاد و نوعی رازگویی علمی آیات قرآن است به این معنی که مطلبی علمی را که قبل از نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشته قرآن بیان نماید به طوری که مدت ها بعد از نزول آیه، آن مطلب علمی کشف شود و این مسأله علمی طوری باشد که با وسایل عادی که در اختیار بشر عصر نزول بوده قابل اکتساب نباشد؛
2. آموزه هایی اقتصادی که بشر همواره نتواند بدون بهره گیری از دین به آن سطح برسد و تضمین کننده سعادت دنیوی و اخروی بشر باشد؛
3. قرآن حاوی نظام هایی از آموزه های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است که این نظام ها قابل دسترسی برای بشر نبوده و بلکه قابل تحدی نیز می باشد.
در اعجاز درون قرآنی اقتصادی، آموزه ها و نظام های اقتصادی قرآن در محدوده آیات قرآن و سوره ها و تمامی قرآن بررسی می شود، اما در اعجاز اقتصادی برون قرآنی به بررسی این نکته پرداخته می شود که آیا کلیّت معارف اقتصادی قرآن از نگاهی بیرونی حاوی اعجاز می باشد یا خیر؟
الف) تأثیر قرآن بر تحولات اقتصادی و اجتماعی صدر اسلام و تغییراتی که نسبت به اقتصاد دوران جاهلیت به همراه داشته است می تواند به عنوان یکی از مصادیق اعجاز قرآن مورد بررسی قرار بگیرد. در این فرض ادعا می شود که آنچه مفاهیم و آموزه های قرآنی در تغییرات جهان بینی و ایدئولوژی مسلمانان صدر اسلام و به تبع آن تحولاتی که در نظام تولید، توزیع، مصرف، نظام مالیاتی، نقش و جایگاه حکومت در صدر اسلام، نظارت و کنترل اقتصادی، قانون گذاری و تعیین ضوابط، گسترش و توسعه اقتصاد بخش خصوصی و تعاونی، افزایش مشارکت، تجهیز بهینه منابع انسانی، تجهیز منابع مالی و سرمایه گذاری و... به وقوع پیوست به شکلی اعجازگونه وضعیت اقتصادی مسلمانان را در خلال کمتر از 4 دهه به استانداردهای بسیار قابل قبولی ارتقاء داد. این مسأله اگرچه با تعبیر اعجاز اقتصادی کمتر مورد توجه قرار گرفته است، اما از محتوای ادبیات بسیاری از اندیشمندانی که پیرامون اقتصاد صدر اسلام قلم زده اند، این معنا فهمیده شده و از کارآمدی فوق العاده اقتصاد صدر اسلام پرده بر می دارد.
ب) نظام اقتصادی قرآن می تواند با آموزه ها و نظام اقتصادی سایر ادیان آسمانی مقایسه شود تا ضمن درک وحدت همه ادیان در ارائه این مفاهیم، از قدرت و جامعیت بیشتر آموزه های قرآنی و کمال دین اسلام نسبت به سایر ادیان در این باره پرده برداشت و از این رهگذر به جایگاه والای آموزه های اقتصادی قرآن و احتمالاً به اعجاز آن پی برد. این مقایسه بین دین اسلام و سایر ادیان بزرگ از جمله بودا، کنفوسیوس، شینتوئیسم و... نیز قابل تصور است.
بخشی از آموزه ها و نظام های اقتصادی قرآن از سنخ گزاره ها و آموزه های انشایی است که حاوی بایدها و نبایدها و یا هنجارها و ارزش هاست. عمده معارف مرتبط با چهار حوزه ایدئولوژی اقتصاد دانی، مبانی و اهداف نظام اقتصادی قرآنی، گزاره های اقتصاد دستوری و نظام فقهی ـ حقوقی اقتصاد قرآنی در این فضا قابل تصویر است. از سویی دیگر بخش دیگر معارف قرآنی ناظر به گزاره های اخباری یا همان گزاره های ناظر به هست ها و نیست ها و تبیین واقعیت های اقتصادی است. اغلب معارف مرتبط با حوزه جهان بینی اقتصاد قرآنی، فلسفه اقتصاد قرآنی، گزاره های اقتصادی اثباتی قرآنی و نیز تبیین ساختارهای اقتصادی، در این بخش جای می گیرد. تبیین حوزه های فوق و اثبات آنها مجال دیگری می طلبد، اما آنچه در این مجال قابل ذکر است، آن است که اجمالاً، هم در بخش گزاره های اثباتی و هم گزاره های انشایی معارف فراوان قابل ذکری وجود دارد که می تواند محل بحث در اعجاز اقتصادی قرآن بوده که نگاه استقلالی به هر کدام می تواند عرصه های نوینی را برای محققان فراهم نماید. (خورشید احمد، مطالعاتی در اقتصاد اسلامی، مقاله دکتر انس زرقاء/27ـ20؛ حسینی کوهساری، سید مفید، روش شناسی مطالعات اقتصاد اسلامی، با تأکید بر مطالعات قرآنی، شماره 4).
در مطالعه معارف اقتصادی قرآن گاه مطالعه و بررسی آموزه های اقتصادی قرآن محل بحث و بررسی است همان گونه که بسیاری از تحقیقات انجام شده تاکنون از این منظر به قرآن نگریسته اند و حتی عمده تلاش های صورت گرفته در خصوص اعجاز اقتصادی قرآن معطوف به تک آموزه های قرآن بوده است. در این نگاه، بیشتر از آن که به پیوندهای بیرونی آیات با یک دیگر توجه شود به محتوای درون آیه توجه شده و تلاش جدی برای یافتن انسجام های بین آیات صورت نمی گیرد، اما در رویکردی دیگر صرفاً به مضامین درون آیه ای بسنده نشده و آیات قرآن در مجموعه ای نظام مند و شبکه ای و به دنبال انسجام های هرچه بیشتر می باشد. (شهید صدر، اقتصادنا/ 308؛ ر.ک: دادگر، یدالله، نگرشی بر اقتصاد اسلامی/ 81 ـ87).
یافتن انسجام های درون قرآنی از یک سو منوط به ملاحظه لایه های متعدد مفهومی پیرامون هر آیه است، که عبارتند از: ارتباطات صدر و ذیل آیه تا ارتباط بین آیات قبل و بعد (نگاه سیاق محور)؛ ارتباط بین آیات یک سوره (نگاه سوره محور) تا ارتباط بین سوره ای متقارب و قرین یا گروه های سوره ای و در نهایت ارتباط بین همه سوره های قرآن.
از سوی دیگر یافتن انسجام های درون قرآنی منوط به ملاحظه ارتباطات بین مفاهیم و مضامین در حوزه های مختلف معنایی است. این ارتباطات می تواند از ارتباط مفاهیم اقتصادی با یک دیگر و ارتباط بین حوزه اقتصاد و حوزه های دیگر از قبیل سیاست، فرهنگ، اجتماع، تربیت و... معنا یابد. وجه کاملاً متعالی این رویکرد، یافتن تعامل بین نظامات اجتماعی قرآن و شبکه ای دیدن همه نظام های قرآنی است. با توضیح مختصر یاد شده معلوم می گردد که رویکرد انجام محور، رویکردی تعمیق پذیر است و در همه لایه ها و عمق ها خود می تواند مفید باشد.
مطالعات اعجاز اقتصادی در هر رویکرد قابل تصور است، اما به نظر می رسد مجال وسیعی فراروی این دست از مطالعات با رویکرد نظام محور و انسجام محور وجود دارد.
همان گونه که اقتصاد می تواند قلمروهای متعددی داشته باشد، قلمروهای متعددی هم برای اقتصاد اسلامی و اقتصاد قرآنی نیز قابل تصویر است. مطالعه و بررسی اعجاز اقتصادی قرآن با تعاریف قبلی از اعجاز اقتصادی در هریک از قلمروهای مذکور می تواند موضوعی برای تحقیق و بررسی باشد. قلمروهای عمده اقتصاد اسلامی عبارتند از: جهان بینی اقتصاد قرآنی، ایدئولوژی اقتصاد قرآنی، فلسفه اقتصاد قرآنی، مبانی ارزشی اقتصاد قرآنی و سازوکارهای اقتصاد قرآنی. این قلمروها با اعمال دقت هایی می تواند توسعه یا تضییق یابد، اما مهم آن است که بدانیم نوع مطالعه و بررسی هرکدام از این عرصه ها روش های خاص خود را داشته و منسجم کردن هر کدام از این قلمروها، نوآوری های بیشتری را می تواند به همراه داشته باشد. به نظر می رسد عدم تفکیک قلمروی بحث در اقتصاد اسلامی به ویژه اقتصاد قرآنی و پراکندگی موضوعات و مباحث، روند توسعه مطالعات اقتصاد قرآنی را کند کرده و امکان ارزیابی و مدیریت مطالعات را ضعیف می کند. (هادوی تهرانی، مهدی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام/ 44ـ45؛ احمد علی، یوسفی، ماهیت ساختار اقتصاد اسلامی/112ـ109؛ مطهری، مرتضی، مسأله شناخت/1؛ شهید صدر، اقتصادنا/365؛ منذر تحف، مطالعاتی در اقتصاد اسلامی، مترجم، مهدوی/23؛ نمازی، حسین، نظام های اقتصادی؛ هادوی نیا، امکان و ضرورت و جایگاه اقتصاد اسلامی با نگرشی تطبیقی بر اقتصاد کلاسیک، اقتصاد اسلامی).
اهمیت توجه به قلمروهای مطالعات اقتصاد قرآنی وقتی بیشتر می شود که کشف رابطه و نحوه تعامل هر کدام از این قلمروها با یک دیگر، خود موضوع مستقلی برای تحقیق و مطالعه باشد. این نوع مطالعه به کشف نظام و شبکه اقتصاد قرآنی بسیار کمک می کند.
یک مثال می تواند نحوه تعامل و رابطه قلمروهای اقتصاد قرآنی و در عین حال کیفیت ارتبطا بایدها و هست ها در اقتصاد اسلامی را روشن سازد. در این مثال در عین تفکیک قلمروهای بحث، نحوه ارتباط این قلمروها نشان داده شده که می تواند الگویی برای نگاه استقلالی به قلمروهای اقتصاد قرآنی در عین شبکه ای دیدن آن ها باشد:
توحید افعالی یکی از عناصر «جهان بینی اسلامی» از دیدگاه قرآن کریم می باشد. مهم ترین پیام این عنصر موثریت خداوند است. از جلوه های مهم موثریت خداوند، تأثیرگذاری در هدایت و کمال بخشی به انسان ها در قالب دخالت تشریعی خداوند است. این دخالت در قلمرو ایدئولوژی اسلامی قرار گرفته و با مجموعه ای از بایدها و نبایدها سامان می یابد.
موثریت خداوند در کنار حکمت الهی، انسانی را به منصه ظهور می رساند که خلیفه الهی بوده (مبانی فلسفی اقتصاد) و از این رو، آزادی محدود یا آزادی همراه با مسئولیت (مبانی ارزشی اقتصاد) و همراهی حق و تکلیف را برای انسان به ارمغان می آورد. مبانی فلسفی و ارزشی مزبور زمینه مساعدی را برای طرح نظریه ضرورت تعاون در اقتصاد اسلامی در کنار فرد و دولت فراهم می کند. این تربیت و هدایت گاه به صورت فردی و گاه به صورت جمعی پیگیری می شود. اعتقاد به آنچه در تعالیم قرآنی که به سامان دادن مبانی فلسفی و ارزشی اقتصاد قرآنی می پردازد، می تواند تأمین کننده بعد فردی این تربیت و هدایت باشد، اما تأکید بر اهمیت نقش دولت به عنوان مهم ترین نهادی که اراده جمعی افراد یک اجتماع در آن تبلور یافته است، بعد اجتماعی این تربیت و هدایت را سامان می دهد (اقتصاد دستوری؛ مردم دخالت دولت). البته این مهم می تواند با تشکیل سازمان ها و انجام راه کارهای مناسب جهت ایجاد انگیزش داوطلبانه به اجرا در آید. علاوه بر این، دولت طبق اصل «ضمان اعاله» وظیفه دارد در جهت تأمین معیشت مناسب و ایجاد امکانات برای فعالیت های اقتصادی آنان حرکت نماید که تمامی این امور خود، نمونه هایی از نقش دولت در تحقق سیستم تعاون می باشد. (هادوی نیا، علی اصغر، امکان، ضرورت و جایگاه اقتصاد اسلامی، مجله اقتصاد اسلامی، پاییز 1385، جلد 23).
در مورد اعجاز اقتصادی قرآن در دهه اخیر کتاب های متعددی نوشته شده است که هر یک دارای نقاط قوت و ضعف خاص خود می باشند. در این بخش از مقاله سه کتاب ذیل مورد بررسی قرار گرفته که به برخی از نقاط ضعف آن ها نیز اشاره می گردد.
1) کتاب الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/ دکتر رفیق یونس المصری، دارالقلم، دمشق، سوریه، 1426 هـ. 2005 م.
در این کتاب مواردی به عنوان مصادیق اعجاز علمی ذکر گردیده است:
1. اصلی ترین مشکل اقتصادی از منظر عالمان اقتصاد، کمیابی است، اما از نگاه قرآن اصلی ترین مشکل، ظلم انسان ها و کفران نعمت الهی است. (شهید صدر، اقتصادنا/ 347و673) چرا که (... إِنَّ الْإِنسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ)؛ «... قطعاً، انسان بسى ستمگر و بسیار ناسپاس است»، (ابراهیم/34).
محمد قطب نیز مشکل اصلی را رفتار های انسانی مخالف سنت های الهی می داند. (حول التاصیل الاسلامی للعلوم الاجتماعیه/142) اگرچه اصل کمبود و کمیابی در منابع اسلامی پذیرفته شده است و بدان تصریح شده است (إِنَّا کُلَّ شَیٍْ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ)؛ «در حقیقت، ما هر چیزى را به اندازه آفریدیم»، (قمر/49) (... قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیٍْ قَدْرًا)؛ «به یقین، خدا براى هر چیزى اندازه اى قرار داده است»، (طلاق/3) و این مسأله حتی نزد افراد ثروتمند نیز وجدانی است چرا که خواسته های آنان بیشتر از منابع و امکاناتشان است، اما مشکل اساسی و مبنایی اقتصاد در این نکته نبوده بلکه در نحوه تعاملات انسانی با امکانات و منابع است(یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/24 - 33).
2. تعریف رشید و سفیه و نهی از سفاهت، اسراف و تبذیر و بذل جد و جهد برای مصالح عمومی و دستور به آماده سازی و تربیت فرزندان برای رسیدن به جایگاه انسان اقتصادی، رشید و دعوت به اصلاح گری در اموال و حسن اداره آن، قبل از ظهور علم اقتصاد (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/33ـ43).
3. اهتمام به سود و منفعت طلبی (وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ...)؛ «و به ثروت یتیم نزدیک نشوید، جز به آن (روشى) که آن نکوتر است...»، (اسراء/34).
احسن یعنی اعظم ربحا، اعجل ربحاً، اعظم ایراداً (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/ 47ـ49).
4. اشاره به سیاست حداقل کردن ضرر و خسارت در قرآن
خداوند در این آیه (... حَتَّى إِذَا رَکِبَا فِی السَّفِینَةِ خَرَقَهَا...)؛ «تا وقتى سوار کشتى شدند، (معلّم) آن را شکافت»، (کهف/71) اشاره می کند که برای جلوگیری از ضرر بیشتر، ضرر کمتر را باید پذیرا شد و در آیه 79 همین سوره با صراحت بیشتری به این مسأله می پردازد (أَمَّا السَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَهَا وَکَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْبًا)؛ «امّا [آن ] کِشتى، پس از آنِ بینوایانى بود که (با آن) در دریا کار مى کردند؛ و خواستم آن را معیوب کنم، در حالى که آن طرفِ آنان سلطانى بود که هر کشتى (سالمى) را به ستم مى گرفت».
این اصل در فقه و قواعد فقهی با عناوین مختلفی هم چون «اصلاح المال بافساد بعضه لسلامة باقیه»، «اخف الضررین» و «اهون الثّرین» شناخته می شود و در اقتصاد و مدیریت و امور نظامی به سیاست حداقل کردن ضررها معروف است. این اصل به صورت مثابه قابل تطبیق بر اصل حداکثر کردن سود نیز می تواند باشد (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/50ـ45).
5. اهتمام ویژه به صبر در تحقق اهداف و آرمان ها بویژه در توسعه و پیشرفت های مادی
نظریات متعدد اندیشمندان غربی پیرامون توسعه و پیشرفت با ابعاد روان شناختی و جامعه شناختی انسانی، ارتباط کاملی برقرار نکرده لذا در موارد متعددی بدون توجه به ابعاد تربیتی و روحی انسان راهبردها و راه کارهایی را مطرح می نمایند که متأسفانه به علت همین بی توجهی گاه به یأس و نا امیدی و تنبلی و کسلی نیز دامن زده می شود.
از منظر قرآن، پیشرفت و توسعه نیازمند صبر و تحمل مشقت و سختی ها در مسیر پیشرفت و کمال است. البته لازم به ذکر است که صبر از منظر قرآنی، صبر ایجابی و واقع بینانه است و آفت و مشکلات صبرِ به معنای منفی را به دنبال ندارد. قرآن صبر را به عنوان یکی از عوامل موفقیت چه در اقتصاد متعارف و چه در اقتصاد علمی به شمار آورده و توجه به ابعاد انسانی و اخلاقی اقتصاد را جزء لاینفک سیاست های اقتصادی می داند. قرآن کریم در کنار دستور به تواصی به حق به تواصی به صبر نیز اشاره می کند و راه رسیدن به حق را بدون صبر میسّر نمی داند، لذا از همگان می خواهد تا یک دیگر را در مسیر حق طلبی و صبرخواهی کمک و یاری رسانند. (یونس المصری، رفیق، الاعجازالاقتصادی للقرآن الکریم/ 55ـ60).
6. ناتوانی اقتصاددانان از توجیه علمی و عملی ربا در طول تاریخ
با این که ربا در دین اسلام و نیز سایر ادیان آسمانی تحریم گردیده، اما علمای اقتصاد در قرن های اخیر تلاش کردند تا به نظریه های متعدد همانند جبران ریسک، رجحان زمانی، هزینه فرصت، رحجان نقد بر نسیه و... آن را توجیه نمایند در حالی که همه این نظریات ناکافی بوده و در برخی موارد کاملاً مردود است. این امر از اعجازهای اقتصادی قرآن کریم است که حقایق آن قابل کتمان نبوده و پیش بینی های آن در خصوص ربا محقق شده است و شاید مشکلات و گرفتاری هایی که جهان امروز از آن رنج می برد و موج های متعددی که از اضطراب و تزلزل و نابودی و هلاکت و جنگ ها و فتنه ها دنیا را فرا گرفته است ناشی از آزادسازی ربا و دیگر محرماتی باشد که خداوند از آنان پرهیز داده است. (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/ 61ـ65).
7. اشاره به اصل ترجیح زمانی در قرآن کریم
خداوند در قرآن کریم در آیات متعددی به فطرت و طبیعت انسانی توجه می نماید که از جمله ویژگی های آن، ترجیح زمان حال بر مستقبل و ترجیح نقد بر نسیه می باشد و به همین منظور خداوند ثواب های روز قیامت را چند برابر می نماید تا انسان ها در اختیار خود به سمت آینده سوق یافته و زمان حال را صرفاً مدنظر قرار ندهند (إِنَّ هَؤُلَاءِ یُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَیَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ یَوْمًا ثَقِیلًا)؛ «در حقیقت، اینان (زندگى دنیاى) شتابان را دوست دارند، و روز گرانبار (قیامت) را پشت سرشان رها مى کنند»، (انسان/27) (کَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَتَذَرُونَ الْآخِرَةَ...)؛ «هرگز چنین نیست (که شما کافران مى پندارید)؛ بلکه (دنیاى) شتابان را دوست مى دارید و آخرت را رها مى کنید»، (قیامت/20 و21) (وَالْآخِرَةُ خَیْرٌ وَأَبْقَى...)؛ «در حالى که آخرت بهتر و پایدارتر است»، (اعلی/17).
این مبنا یعنی ترجیح زمانی (Time Preference) یا ارزش زمانی در علم اقتصاد امروز، مبدء مهم است و به همین منظور ارزش زمانی پول (Time Value Money)از دغدغه های جدی اقتصاددانان است (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/71ـ75).
8 . ملاحظه جدیدی در مصارف زکات (عاملین علیها)
9. توجه به فرض ثابت بودن سایر شرایط در قرآن کریم
خداوند در آیه شریفه (... یُسْقَى بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ ...)؛ «... یک پایه اى و غیر یک پایه اى [قرار داد،] که با یک آب سیراب مى شوند و [با این حال،] برخى از آنها را در میوه ها، بر برخى [دیگر] برترى مى دهیم...»، (رعد/ 4) با ثابت گرفتن آب، تأثیر عوامل دیگر را بر حسب تغییر در نوع محصولات و میوه ها نشان داده است. امروزه در علم اقتصاد در تحلیل هر متغیری لازم است روشن شود تا چه عوامل و عناصری در این متغیر مؤثرند و نسبت و میزان تأثیر هر عاملی هم بررسی شود. در تعیین شناخت میزان تأثیر هر عامل باید سایر عوامل را ثابت فرض کرد و با این فرض به تبیین میزان تأثیر خالص هر اثر پرداخت(یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/ 79ـ81).
10. اشاره به مزیت های نسبی
قرآن کریم هم به مزیت های نسبی بین سرزمین ها و بین انسان ها اشاره می نماید. خداوند هر سرزمین و منطقه ای را حاوی محصولات و قابلیت های خاصی معرفی می کند (... وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا...)؛ «... در حالى که براى درخواست کنندگان یکسان است...»، (فصلت/10) و انسان ها را نیز در بهره مندی از معیشت ها و ارزاق، متنوع معرفی می نماید (... نَحْنُ قَسَمْنَا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِیًّا ...) (زخرف/ 32) خداوند دامنه این تنوع را به مردان و زنان هم کشانده و آنان را هم متفاوت می داند (الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ...)؛ «مردان، [مایه ] پایدارى زنان اند؛ به خاطر آن که خدا برخى از آنان را بر برخى [دیگر] برترى داد، و به خاطر آنچه از اموالشان (در مورد زنان) هزینه مى کنند...»، (نساء/34) و هر کدام را دارای نصیب و بهره ای دانسته و از حسادت ورزیدن و زیاده خواهی نسبت به یک دیگر پرهیزشان می دهد. (وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ)؛ «و آنچه را خدا به سبب آن، برخى از شما را بر برخى [ دیگر ] برترى داده، آرزو نکنید. براى مردان از آنچه کسب کرده اند، بهره اى است و براى زنان [نیز ] از آنچه کسب کرده اند، بهره اى است؛ و خدا را از (ناحیه ى بخشش و) فضلش درخواست کنید، که خدا به هر چیزى داناست»، (نساء/32).
خداوند در این قبیل آیات، به وجود تفاوت بین انسان ها، جنسیت ها و سرزمین ها اشاره کرده و همین امر را موجب برقراری ارتباط و تعامل می داند و از مردم به ویژه مسلمانان می خواهد که از این اختلاف ها برای پیشرفت هرچه بیش تر خود بهره گیرند، گو اینکه هر انسانی به طریقه، شیوه و ذوق خود عمل کرده و شاکله هر انسانی برای نوع خاصی از عمل در رفتار مناسب تر است. (قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاکِلَتِهِ ...)؛ «بگو: همه طبق (روش و خُلق و خوى) خویش عمل مى کنند...»، (اسراء/84) (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/ 85 ـ91).
11. اصل توزیع ریسک ها و نچیدن همه تخم مرغ ها در سبد واحد
خداوند در داستان حضرت یوسف(ع) به توصیه حضرت یعقوب به فرزندان خود اشاره می کند که همگی از یک در وارد نشوند. (وَقَالَ یَا بَنِیَّ لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ ...)؛ «و گفت: «اى پسران من! از یک در وارد نشوید و از درهاى مختلف وارد شوید؛ و هیچ چیزى را که از طرف خدا (حتمى شده) است از شما دفع نمى کنم ...»، (یوسف/68ـ67)، (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/92ـ93).
12. اصل توزیع مجدد سرمایه و درآمد
خداوند از سویی تفاوت بین غنی و فقیر را طبیعی و ذاتی دانسته و آن را از سنت های الهی می داند: (وَاللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلَى بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ)؛ «و خدا برخى از شما را در روزى، بر برخى [دیگر] برترى داد»، (نحل/71) (انظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ)؛ «بنگر چگونه برخى آنان را بر برخى [دیگر] برترى دادیم»، (اسراء/21) اما از سوی دیگر تفاوت فاحش بین غنی و فقیر را در طغیان و سرکشی دانسته و انسان ها را از آن بر حذر می دارد. (کَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَى، أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى)؛ «هرگز چنین نیست؛ قطعاً انسان طغیان مى کند؛ به خاطر این که خود را توانگر دید»، (علق/ 6و7) (وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ)؛ «و اگر (برفرض) خدا روزى را بر بندگانش گسترده مى ساخت، حتماً، در زمین ستم مى کردند»، (شوری/ 27) لذا به توزیع مجدد ثروت به عنوان یکی از ابزارهای مانع از چرخش سرمایه بین اغنیاء می پردازد تا از این طریق ثروت در همه سطوح اقتصادی به چرخش درآمده و همه گروه های اقتصادی نقش خود را در اقتصاد ایفا نمایند و از ظلم و سرکشی و طغیان ناشی از ثروت های بی حد از سوی ثروتمندان جلوگیری نماید (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/94ـ102).
13. ارتباط دنیای مادی با رفتار و کردار انسان ها
سید قطب معتقد است که آیه (ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ)؛ «به خاطر دستاورد مردم، تباهى در خشکى و دریا آشکارشد؛ تا (سزاى) بعضى از آنچه انجام داده اند را به آنان بچشاند؛ باشد که آنان بازگردند»، (روم/41) نشان می دهد که احوال زندگی و شرایط آن با اعمال انسان ها ارتباط دارد و فساد در عقیده و عمل به فساد در زمین منجر می شود. (فی ظلال القرآن، 21/2773). فساد در زندگی انسان ها به فساد اداری و اخلاقی منجر شده که آن نیز در پی خود، انواع آلودگی ها و مشکلات را در آب و هوا و غذا و فضا ایجاد می کنند (ر.ک: یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/104ـ108).
14. لزوم تخلّق به اسماء الهی از جمله صفت حاسب
خداوند در قرآن به حسابگری خود نسبت به همه آنچه در عالم می گذرد اشاره دارد از جمله: سرعت در محاسبه (... وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِینَ)، (انعام/62) (... وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ)، (بقره/202) صدق در محاسبه (هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ)، (جاثیه/29) انعطاف در حسابگری متناسب با مخاطب (... فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِیدًا ...)، (طلاق/8) (فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَابًا یَسِیرًا)، (انشقاق/8).
بدیهی است که خداوند نیز می پسندد که بندگانش اینگونه با دیگران محاسبه کرده و به صفت های الهی متخلق شوند (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم/109-112).
همان گونه که از تفصیل نسبی مطالب پیداست نویسنده کتاب از پیام های اقتصادی قرآن و حکمت های نهفته در آیات اقتصادی قرآن تعبیر به اعجاز اقتصادی نموده است گرچه به تعریف خود نسبت به اعجاز اقتصادی التزام کامل ندارد. به علاوه به ارایه نظام مند پیام های اقتصادی به گونه ای که بشر از آوردن آن ناتوان باشد نیز پایبند نبوده است و تلاشی در پیدا کردن نظام موجود بین پیام ها و حکمت های اقتصادی ننموده است.
نکته دیگر اینکه در هیچ موردی صحبت از رکن تحدی که از ارکان معجزه به شمار می رود، در این کتاب به میان نیامده است. به نظر می رسد اگر مواردی از این دست بخواهد اعجاز دانسته شود بسیاری از پیام ها و حکمت ها می تواند از مصادیق اعجاز محسوب شود.
2) الاعجاز الاقتصادی فی القرآن الکریم «دراسة تاصیلیة تطبیقیة» اثر دکتر اسامه السید عبدالسمیع، استاد دانشکده شریعت و قانون دانشگاه الازهر مصر، دارالفکر الجامعی، 2009 ـ اسکندریه
این کتاب در یک مقدمه، دو بخش و یک نتیجه گیری در 430 صفحه وزیری به زبان عربی به چاپ رسیده است. مقدمه کتاب به مفهوم اعجاز قرآنی و انواع آن می پردازد. در بخش اول کتاب در 13 فصل ابعاد مبنا شناختی و روش شناختی اعجاز اقتصادی قرآن، محل بحث قرار گرفته است و در بخش دوم به بررسی دو تجربه از اعجاز اقتصادی در قرآن کریم یعنی بحران مالی زمان حضرت یوسف و نقش اقتصادی حضرت شعیب اهتمام شده است. در بخش پایانی نیز به نگاه دانشمندان غربی نسبت به قرآن، پیامبر اکرم و اقتصاد اسلامی اشارت کرده است.
بخش اول کتاب که به ابعاد اعجاز اقتصادی قرآن کریم می پردازد حاوی فصل های ذیل است:
1. زکات و سایر ابزارهای انفاق و تأثیر آن بر تعادل افراد جامعه؛
2. ابزارهای انفاق داوطلبانه و تأثیر آن بر تعادل روابط افراد جامعه؛
3. تحریم معاملات ربوی و دلالت آن بر اعجاز اقتصادی قرآن کریم؛
4. اعتدال در مصرف و پس انداز؛
5. امنیت غذایی در اسلام؛
6. تعادل بین روابط خریدار و فروشنده؛
7. تمایل به طیبات و پاکی ها و اجتناب و پرهیز از ناپاکی ها و خبائث؛
8. دست نیازیدن بر اموال دیگران با مراتب مختلف سرقت؛
9. وفای به عقد و عهد؛
10. اصل نوشتن و شهادت گرفتن در دادن و گرفتن و مستند کردن اموال؛
11. تفاوت در رزق؛
12. گرایش به مال و اثر آن در توسعه اقتصادی؛
13. دعاهای اقتصادی.
نویسنده در مقدمه کتاب با تعریف اعجاز و انواع اعجاز قرآن از قبیل اعجاز لفظی، اعجاز بلاغی و بیانی، اعجاز عددی و رقمی، اعجاز تشریعی، اعجاز علمی، اعجاز طبی، اعجاز کشاورزی، اعجاز هندسی، اعجاز غیبی و اعجاز تاریخی، یکی از انواع اعجاز قرآن را اعجاز اقتصادی قرآن معرفی می نماید. وی در تعریف اعجاز اقتصادی قرآن می گوید:
«ارایه روش جامع اقتصادی که هم زمان مصالح فرد و جامعه را به شکل متوازن در دنیا و آخرت تأمین نماید به نحوی که بشر در طول تاریخ و در همه زمان ها از آوردن شبیه آن عاجز باشد.» (ر.ک: اسامه، السید عبدالسمیع، اعجاز الاقتصادی فی القرآن الکریم/ مقدمه).
مؤلف، در فصل اول که به بحث زکات اختصاص یافته است موارد زیر را به عنوان اعجاز اقتصادی قرآن بر می شمارد:
1. کیفیت تعریف زکات به عنوان خارج کردن بخشی از مال ـ که انسان در آن جانشین خدا است ـ برای فقرا و نیازمندان در شرایط مخصوص؛
2. بهره گیری از زکات برای تحقق عدالت و توازن بین افراد جامعه و نابودی فقر و زمینه سازی برای تحقق این اهداف در خلال ضوابط و مقررات؛
3. حکمت ها و اعجاز نهفته در استخلاف انسان در اموال؛
4. اعجاز اقتصادی نهفته در مطلق گذاشتن موارد زکات و نصاب آن؛
5. اعجاز در مشخص شدن حدود زکات با حصول اطمینان از برقراری عدالت بین افراد جامعه؛
6. اعجاز در تأثیر زکات بر سرمایه گذاری و اجتناب از حبس و نگه داری اموال؛
7. حکمت های نهفته در توصیه به اعطای زکات و نهی از اسراف؛
8 . حکمت ها و اعجاز نهفته در تعبیر زکات به صدقه؛
9. حکمت ها و اعجاز نهفته در تعبیر زکات و سایر پرداخت های داوطلبانه به قرض؛
10. حکمت ها و اعجاز نهفته در رابطه بین زکات و ربا.
نویسنده در فصل دوم به اعجازهای مرتبط با سایر انفاق ها می پردازد. مهمترین اعجازهای شمرده شده در این فصل عبارتند ا ز:
1. اعجاز در بهره گیری از سایر انواع انفاق های داوطلبانه در تحقق عدالت؛
2. اعجاز در جمع بین زکات و پرداخت داوطلبانه در آیه واحد.
فصل سوم نیز به تحریم ربا و وجود اعجاز مرتبط با آن اختصاص یافته است که موارد زیر را شامل می شود:
1. اعجاز نهفته در تحریم ربا در قرآن؛
2. اعجاز در تدریجی بودن تحریم ربا در قرآن؛
3. اعجاز قرآن در تحریم ربا با حلیت بیع در آیه واحد؛
4. اعجاز اقتصادی قرآن در رشد و نمو صدقه در کنار نابودی ربا؛
5. اعجاز اقتصادی در مفهوم اصل سرمایه فارغ از زیادت برای فرار از ربا.
در فصل چهارم به ابعاد اعجاز اعتدال در مصرف و سرمایه گذاری اشاره شده است. اهم محورهای اعجاز این فصل به این قرار است:
1. اعجاز موجود در مستندات اعتدال در مصرف در قرآن؛
2. اعجاز موجود در موضوع اسراف و مصرف گرایی؛
فصل پنجم به موضوع امنیت غذایی به عنوان یکی از ابعاد اعجاز اقتصادی می پردازد. در این فصل به اهمیت و جایگاه اقتصاد، امنیت غذایی، ارتباط اعجاز آمیز دنیا و آخرت، اقتصاد و معنویت در قرآن پرداخته شده است که امنیت اقتصادی را مقدمه امنیت پزشکی، غذایی و فیزیکی معرفی می کند.
فصل ششم به توازن بین خریدار و فروشنده و اعجاز موجود در آن اشاره دارد. نویسنده، اعجاز موجود در این محور را در عناوین ذیل جستجو می کند: عدم اکل مال به باطل بین فروشنده و خریدار و در نگاهی عام تر اعتدال انسان میان تمتعات دنیوی و آخرت طلبی، عدم استعمار مشتری توسط خریدار و کم فروشی فروشنده به خریدار.
فصل هفتم به اعجاز مرتبط با گرایش به پاکی ها و دوری از ناپاکی ها اشاره می کند، وجود اعجاز مورد اشاره در این فصل به این قرارند: مطلق گذاشتن طیبات بدون محدود کردن در نوع و زمان بهره گیری آن، محدود نشدن به تعداد، خاص، مقید کردن خبائث، پیدا کردن حکم پاکی و ناپاکی به وسایل و ابزارهای منتهی به آن دو.
فصل هشتم به بیان اعجاز موجود در ظلم نکردن و عدم تعدی به اموال سایرین در شکل های مختلف می پردازد. ابعاد اعجاز موجود در این محور عبارتند از: تحریم انواع سرقت، معتبر دانستن مالکیت خصوصی و فردی و احترام به آن و لحاظ مجازات برای تعدی کنندگان به آن ها.
عنوان فصل نهم وفای به عهد، وعده و عقد به عنوان یکی از وجوه اعجاز اقتصادی قرآن کریم است. محورهای اعجاز اقتصادی در این خصوص عبارتند از:
1. عبادت دانستن وفای به عهد و عقد و وعده و ارتباط آن با ثواب و عقاب؛
2. مطلق بودن عقد و وعده و عهد در قرآن و در برگرفتن همه انواع آن؛
3. تعلق وفای به عهد به همه انواع عقود با همه قیمت ها و تعهدات؛
4. در برگرفتن عقد شفاهی و کتبی با توجه به اطلاق آیه؛
5. لزوم وفای به عقد و عهد حتی برای غیرمسلمانان؛
6. اعجاز در اطلاق لفظ صدق بر وعده و اهمیت صداقت در ابعاد اقتصادی و اخروی زندگی؛
7. اشاره به این که امر غیر مشروع واجب الوفاء نیست و اهمیت مقید بودن عقدها به امور شرعی.
فصل دهم کتاب به موضوع ضرورت کتابت و شهادت گرفتن در داد و ستد اموال و ابعاد اعجاز اقتصادی آن تعلق دارد. ابعاد اعجازی مورد اشاره در این فصل عبارتند از:
1. امر به کتابت جهت برطرف شدن شک و حفظ ثبات و آرامش؛
2. دلالت آیه به نگاشتن تفصیل داد و ستد که در رفع مشکلات مؤثر است؛
3. اعجاز موجود در تسهیل کتابت در سفر و تحویل دادن رهن؛
4. اشاره به اختیاری بودن کتابت در موارد اعتماد متقابل؛
5. ضرورت شاهد گرفتن در هنگام استرداد مال یتیم و ابعاد اعجازی آن؛
6. اعجاز موجود در شهادت گرفتن بر وصیت در وقت احتضار محتضر.
فصل یازدهم به تفاوت انسان ها در روزی و وجود اعجاز آن می پردازد.
نویسنده در این موضوع در چهار محور تفاوت رزق بین بندگان، مضمون و مطمئن بودن رزق، جهل انسان به مقدار دقیق مال در آینده و عدم علم انسان به زمان و مکان مردن خود، بحث را ارایه نموده و مواردی را از اعجاز اقتصادی قرآن را این گونه ذکر می کند:
1. تفاوت مایه تکامل و تواصل؛
2. تفاوت در رزق موجب تفاوت در انواع شغل ها و حرفه ها؛
3. تفاوت نباید موجب ظلم و تعدی گردد؛
4. تضمین رزق همه؛
5. ضرورت تلاش و کار برای رزق بعد از عبادت و طلب؛
6. تقسیم و معین بودن رزق بین خلایق؛
7. تأثیر نااطمینانی نسبت به آینده در کار و تلاش و پرهیز از بیکاری؛
8 . جلوگیری از اسراف و مصرف گرایی؛
فصل دوازدهم به مال و اثر آن بر توسعه اقتصادی می پردازد. در این فصلِ کوتاه، به اهمیت مال و ثروت در اقتصاد و تأثیر آن بر رشد و توسعه توجه شده است.
فصل سیزدهم به معجزه بودن برخی دعاهای اقتصادی اشاره دارد که برخی از این موارد عبارتند از:
1. طلب رزق و روزی توسط حضرت ابراهیم برای فرزندان و اهل خود و نیز اهل مکه در حالی که در آن زمان، آن سرزمین خشک و بدون زراعت و ثروت بود که نوعی پیش گویی به همراه دارد؛
2. درخواست حضرت یوسف از پادشاه مصر مبنی بر گماشتن وی بر امور مالی مصر؛
3. درخواست و دعای حضرت سلیمان از پروردگار برای اعطای ملک بی سابقه و بی نظیر به وی.
وجود اعجاز در این دعاها عبارتنداز:
1. عمومی بودن رزق برای همه انسان ها اعم از مؤمن و کافر؛
2. مطلوب بودن معیشت نیکو برای همه انسان ها از منظر الهی؛
3. امکان رسیدن مؤمن به مناصب بالای اجتماعی و اقتصادی؛
4. امکان طغیان کافر در جایگاه های استغناء؛
5 . منحصر نشدن زندگی در زندگی مادی؛
6. ضرورت تقویت یافتن مسلمانان در همه امور مادی و معنوی؛
بخش دوم به ابعاد تطبیقی اعجاز اقتصادی در قرآن کریم پرداخته است و در دو فصل به اعجاز اقتصادی زمان حضرت شعیب که در قرآن به تفصیل بیش تری نسبت به سایر جریان های اقتصادی آورده شده است اشاره می کند.
در فصل اول این بخش پس از ذکر مقدماتی پیرامون زندگی حضرت یوسف و داستان وی و رؤیایش به ابعاد اعجاز اقتصادی این داستان اشاره می نماید. ابعاد اقتصادی ذکر شده عبارتند از:
1. جدیت در عمل و استمرار در کار و تلاش؛
2. پس انداز کردن غذا در سال های رونق و فراوانی؛
3. اشاره به نوع غذای پس انداز شده و کیفیت پس انداز کردن آن؛
4. هدایت و راهنمایی اهل مصر به کم کردن مصرف به مقدار نیاز و ضرورت نگهداری و پس انداز باقی مانده محصولات؛
5. مراقبت و نگهداری غذای پس انداز شده در سال های فراوانی و رونق اقتصادی؛
6. رعایت زمان مندی در مصرف غذای پس انداز شده در سال های سختی و خشک سالی؛
7. هدایت اهل مصر به ذخیره کردن بخشی از حبوبات به عنوان بذر در سال های خشکی جهت کشت زرع در سال های بعد از خشک سالی؛
8. بیان بعد تکلیف و مسؤولیت برای متقاضیان مناصب اجتماعی و حکومتی.
نویسنده در فصل دوم این بخش، ابعاد اقتصادی داستان حضرت شعیب را عنوان می کند. وی در این فصل نیز ابتدا شمه ای از زندگی حضرت شعیب را ارایه می نماید و جایگاه اقتصاد در رسالت و مأموریت حضرت شعیب را تبیین می کند و سپس به وجود اعجاز مندرج در این داستان این گونه اشاره می کند:
1. نهی از فساد اقتصادی مثل کم فروشی و ظلم به حقوق مردم؛
2. آمیخته کردن اقتصاد با عبادت خداوند؛
3. مطلق آوردن کم فروشی و در بر گرفتن انواع کم فروشی؛
4. ایجاد خلل و کاستی در خرید و فروش ها با کم فروشی؛
5. تأثیر کم فروشی بر بحران های اقتصادی ناشی از اکل مال به باطل و احتکار؛
6. شکست و سقوط اقتصاد ملی هر دولتی که اموال را به باطل و تقلب استفاده کند؛
7. کم شدن اعتماد اجتماعی بین مردم در صورت رعایت نکردن موازین شرعی در داد و ستد ها؛
8 . تأثیر کم فروشی در ابعاد کیفی اقتصاد ملی؛
9. تعبیر از کم فروشی و معاملات غیر شرعی به فساد اقتصادی؛
مؤلف در بخش پایانی کتاب، به 151 کتاب که در 21 موضوع گردآورده شده است را به عنوان منابع تألیفش ذکر می کند که در این میان نویسنده از 10 کتاب اقتصادی یاد می کند که عمده آن ها هم کتاب های اقتصاد اسلامی و کتاب هایی از قبیل کتب لغت، تفسیر، علوم قرآن، حدیث، فقه و اعجاز و... می باشد. وی از کتاب های متعارف در علم اقتصاد جز 2 یا 3 کتاب بیشتر بهره نبرده است.
نویسنده از پیام های اقتصادی قرآن و حکمت های نهفته در آیات اقتصادی قرآن تعبیر به اعجاز اقتصادی نموده و بر ارایه نظام مند پیام های اقتصادی به گونه ای که بشر از آوردن آن ناتوان باشد نیز پایبند نبوده است.
وی تلاشی در پیدا کردن نظام موجود بین پیام ها و حکمت های اقتصادی ننموده است، مضاف بر این که هیچ صحبتی از رکن تحدی که از ارکان معجزه به شمار می رود، در کتاب به میان نمی آید. این اثر اگرچه حاوی نکات مفیدی پیرامون آیات اقتصادی قرآن می باشد، اما با عنوان کتاب (اعجاز اقتصادی در قرآن) تناسب چندانی ندارد، مضاف بر این که ارتباط بخش عمده ای از محتوای کتاب با ادبیات اقتصادی روشن نبوده و برای آشنایان به ادبیات علمی متعارف در رشته اقتصاد، این کتاب سخنان یا توصیه های روشن و عالمانه ای به همراه نمی آورد.
3) المنظومة المعرفیة لآیات الربا فی القرآن الکریم «نموذج للاعجاز القرآنی فی المجال الاقتصادی» دکتر رفعت السید العوضی، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، قاهرة 1997
نویسنده، متولد کشور مصر است که تحصیلات دوره ارشد و دکترای خود را در رشته اقتصاد دانشگاه الازهر به پایان برده و سپس به عنوان استاد اقتصاد اسلامی در دانشگاه های الازهر؛ ام القری عربستان؛ قطر و نیز دانشگاه اسلامی اسلام آباد پاکستان مشغول تدریس می شود. وی در چندین طرح تحقیقاتی با المعهد العالمی للفکر الاسلامی همکاری داشته و در بسیاری از کنفرانس ها و همایش های علمی اقتصاد اسلامی شرکت داشته است. از این نویسنده چند اثر علمی در اقتصاد اسلامی و به طور مشخص چندین کتاب و مقاله در موضوعات اقتصاد قرآنی انتشار یافته است. شاید بتوان ایشان را پر تألیف ترین نویسنده معاصر در زمینه اقتصاد قرآنی دانست.
این کتاب در 152 صفحه تنظیم شده و هجدهمین کتاب از سلسله
مطالعات اقتصاد اسلامی است که از سوی المعهد العالمی للفکر الاسلامی منتشر شده است.
فرضیه اصلی کتاب آن است که قرآن ربا را متضمن انحراف در تربیت صحیح عقیدتی، اجتماعی و اقتصادی دانسته و تلاش می کند این فرضیه را در تمامی موارد استعمال ربا در قرآن اثبات نماید.
نویسنده، کتاب را در یک مقدمه، سه فصل اصلی و یک فصل به عنوان خاتمه ارایه می کند. تمرکز نویسنده بر آیات ربا در سه سوره روم، آل عمران و بقره بوده و آیه موجود در سوره نساء را در ضمن مباحث دیگر مطرح می نماید.
وی در مقدمه به وجود اعجاز قرآن پرداخته و از جمله وجوه اعجاز، به برخورداری قرآن از شبکه و نظام معرفتی مفاهیم اشاره می کند و به شیوه و ضرورت بحث می پردازد. در فصل اول کتاب که به آیات ربا در سوره روم اختصاص یافته است، آیات ربا را در سه چارچوب معرفتی ترسیم می نماید.
لایه اول، متضمن تربیت اقتصادی عقیدتی ایجابی، لایه دوم تربیت اقتصادی عقیدتی سلبی و لایه سوم تربیت اعتقادی محض می باشد. وی در لایه اول، به رزاقیت خداوند و ضرورت تعاون اجتماعی از طریق انفاق اشاره کرده و در لایه دوم به هشدار نسبت به فساد در زمین و عقوبت های آن از سوی خداوند متعال و نیز گوناگونی روزی و رزاقیت خداوند توجه می دهد. در لایه سوم که صرفاً به تربیت اعتقادی اهتمام دارد، به پا داشتن دین حنیف و جهت گیری به سمت آن را از آیات قرآن بهره می گیرد.
نویسنده در فصل دوم کتاب که به آیات ربا در سوره آل عمران معطوف است همانند دو فصل دیگر، ابتدا به سیاق داخلی آیات ربا و سپس به سیاق خارجی آن یعنی مجموعه ای از آیات مرتبط قبل و بعد از آیات ربا در چند لایه می پردازد. وی فضای کلی آیات ربا را در این سوره در فضای عقیدتی ـ سیاسی یعنی فضای اعتقادی و نظامی ترسیم نموده و فضای کلی جنگ را حاکم بر این آیات می داند. در لایه نخست دستاوردهای اصلی ربا، تحت عناوین طاعت، فلاح، تقوی، رحمت الهی، رسیدن به مصالح اجتماعی، عبرت گرفتن تاریخی، احسان و هدایت و موعظه شمرده می شود و در لایه بعدی ریشه ها و عوامل تأثیرگذار اعتقادی بر ربا ذکر می گردد. وی عناصر اصلی نظام معرفتی سوره آل عمران را در موضوع الزامات کلان تشریع ربا، رسیدن به فلاح و رستگاری، رحمت و همکاری و تضامن اجتماعی معرفی می نماید.
فصل سوم کتاب به آیات ربا در سوره بقره مربوط است. وی در این سوره ربا را با سه لایه معرفتی مرتبط و منسجم می داند. لایه اول و نزدیک را متضمن قانون گذاری اقتصادی، لایه دوم را متضمن تربیت و مفاهیم عمومی اقتصاد و لایه سوم را متضمن تربیت کلان اعتقادی تلقی می کند. نویسنده تلاش می کند تا ارتباط هر کدام از این لایه ها را با یک دیگر و با آیات ربا روشن نماید.
بخش پایانی کتاب به ابعاد جدید و نوآوری های نظام معرفتی آیات ربا در قرآن پرداخته و ابعاد اعتقادی، اقتصادی و نظامی آیات ربا را تشریح کرده و ترتیب چینش و تنظیم این عناصر را مورد بحث و بررسی قرار می دهد.
این کتاب نمونه خوبی است از این که آیات اقتصادی قرآن را نمی توان به تنهایی و فارغ از سیاق آیات نزدیک و دور آن ها و نیز فارغ از مضمون و غرض کلی سوره تصویر نمود، چرا که این شیوه، ما را از بسیاری از مفاهیم اقتصادی قرآن دور می سازد.
از نکات برجسته کتاب نشان دادن نحوه ارتباط نظام مند آیات قرآنی پیرامون موضوع رباست. نویسنده تلاش می نماید تا آیات قرآن را منسجم و دارای لایه ها و بطون معنایی معرفی کند. نویسنده ابعاد ارتباط سیاق داخلی آیات ربا را با آیات قبل و بعد آن (آیات انفاق و زکات) تبیین کرده و در لایه بعدی تربیت های اعتقادی ـ اقتصادی پیرامون آیات ربا را مطرح می نماید. نویسنده در لایه سوم بستر سازی فرهنگی و اعتقادی آیات ربا را توصیف می کند. به نظر می رسد فارغ از محتوای مطرح شده در این کتاب، الگوی تحلیل استفاده شده در کتاب می تواند مورد بهره برداری قرار گرفته و با همین مدل تحلیل های خوبی از انسجام آیات قرآن و به طور خاص انسجام آیات اقتصادی با آیات دیگر قرآن نشان داد.
لازم به ذکر است که نویسنده کتاب به شکلی ابتکاری فضای کلی آیات ربا را در سوره های مختلف ترسیم نموده و مطابق با آن تحلیل عمیق تری از ربا انجام می دهد. وی فضای سوره روم را فضای شبهات فکری و اعتقادی و چالش های معرفتی نسبت به ربا می داند . خداوند در سوره آل عمران در فضای آمیخته با حالت جنگ و بحران و با انگیزه دفاع از جامعه به موضوع ربا می پردازد و آن را خطری برای جامعه اسلامی به شمار می آورد.
وی معتقد است که فضای سورۀ بقره فضای ثبات اعتقادی و امنیت اجتماعی است که در آن نوبت به تشریع تفصیلی رسیده و جزئیات احکام برای سازمان دهی فعالیت های اجتماعی تبیین می شود.
این کتاب را به یک معنا می توان حاوی نظریه پردازی پیرامون اقتصاد قرآنی دانسته و برای علاقه مندان مطالعات قرآنی کاملاً قابل استفاده می نماید.
نگارنده علاوه بر این کتاب، از این الگو در موضوعات دیگر قرآنی هم چون ارث نیز بهره برده و الگوی خود را مؤثر نشان داده است.
از میان تعاریف موجود درباره اعجاز اقتصادی قرآن، بهترین تعریف عبارت است از «آموزه ها یا نظام هایی از معارف اقتصادی قرآنی که بشر برای همیشه نتواند بدون بهره گیری از این به آن دست یابد و بلکه قابلیت تحدی نیز داشته باشد».
با این تعریف می توان ساحت های متنوعی از اعجاز اقتصادی قرآن را بر شمرد که می تواند محل تأمل و تحقیق اندیشمندان قرار گیرد؛ اعجاز درون قرآنی و اعجاز برون قرآنی اقتصادی، اعجاز در گزاره های انشایی و اخباری اقتصادی قرآن، اعجاز اقتصادی آموزه ها و اعجاز نظام اقتصادی قرآن و اعجاز قرآن به اعتبار قلمروهای متعدد اقتصاد از قبیل فلسفه اقتصاد قرآنی، مکتب اقتصاد قرآنی، حقوق اقتصادی قرآنی، نظام اقتصاد قرآنی، علم اقتصاد قرآنی.
بنابراین التزام به تعریف صحیح اعجاز اقتصادی از مهم ترین محورهای قابل توجه است تا هر موضوع و معرفت و آموزه ای، تحت عنوان اعجاز اقتصادی شمرده نشده و اهمیت و جایگاه بحث اعجاز محفوظ بماند. از سوی دیگر تعیین دقیق حوزه و عرصه مطالعه و کشف اعجاز اقتصادی به روشن شدن مدعای هر تحقیق و نیز کیفیت ارزیابی و نقد و تکمیل آن کمک کرده و بلکه بدون آن نمی توان به نتیجه محصلی دست یافت.
بحث اعجاز اقتصادی قرآن از جمله سرفصل های نوبنیاد و نوپای مطالعات اقتصاد قرآنی است که ورود بدون احتیاط و مسامحی در آن و انتساب هر یافته بدیع و شگفت قرآنی بدان، می تواند لطمات و خسارت های فراوانی را به همراه داشته باشد و از سوی دیگر پرداخت درست و منطقی و مستدل به این عرصه علمی، خدمت شایانی به مطالعات قرآنی و رونق محسوسی را به مطالعات میان رشته ای قرآن و اقتصاد در پی خواهد داشت.
تعیین مرز دقیق بین این فرصت و آن تهدید، در گرو تحقیقات عالمانه و روش مند و آشنایی صاحب نظرانه به حوزه های قرآنی و اقتصاد است که در فضای آمیخته با نقد دلسوزانه و آزاد اندیشی منضبط و هم فکری و هم دلی اندیشمندان این مدار شکل یافته باشد.
1.ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، نشر دارالکتب اسلامیة، بیروت، 1420ق، چاپ سوم.
2.بلاغى، محمدجواد، آلاءالرحمن فی تفسیرالقرآن، دار احیاء التراث العربى، بیروت.
3.تفتازانی، مسعود، شرح المقاصد.
4.خورشید احمد، مطالعاتی در اقتصاد اسلامی، مقاله دکتر انس زرقاء.
5.خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، المطبعة العلمیة، قم، 1394 ق.
6.دادگر، یدالله، نگرشی بر اقتصاد اسلامی، پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، 1378.
7.رافعی، مصطفی صادق، اعجاز القرآن و بلاغت محمد(ص)، ترجمه عبدالحسین ابن الدین، بنیاد قرآن، 1361 ش.
8.رستم نژاد مهدی و حسینی کوهساری، سید مفید، روش شناسی مطالعات اقتصاد اسلامی با تأکید بر مطالعات قرآنی، مجله قرآن و علم، ش چهارم.
9.رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، انتشارات کتاب مبین،1380، چاپ اول.
10. سعیدی روشن، محمدباقر، معجزه شناسی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پاییز 1379، چاپ اول.
11. سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق، سعید المندوب، لبنان، دار الفکر، اول، 1416ق.
12. شاهد، رئیس اعظم، اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، زمستان 1386، چاپ اول.
13. شهید صدر، اقتصادنا، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375، چاپ اول.
14. طباطبائی، سیدمحمدحسین، تفسیرالمیزان فی تفسیرالقرآن، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1393 ق.
15. طوسی، خواجه نصیر الدین و علامه حلّی، 1407 ق، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم.
16. فاضل مقداد، ارشد الطالبین.
1.قطب، محمد، حول التاصیل الاسلامی للعلوم الاجتماعیه، محمد قطب، قاهره، دارالشروق، 1418ق.
18. مطهری، مرتضی، مسئله شناخت، صدرا، تهران، 1371، چاپ ششم.
19. معرفت، محمد هادی ، التمهید فی علوم القرآن، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1417 ق.
20. منذر تحف، مطالعاتی در اقتصاد اسلامی، مترجم: محمد جواد مهدوی، مشهد، آستان قدس، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1374.
21. نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، تلخیص المحصل.
22. نمازی، حسین، نظام های اقتصادی، دانشگاه شهید بهشتی، اول، تهران، 1374.
23. هادوی تهرانی، مهدی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، اول، قم، 1378.
24. هادوی نیا، علی اصغر، امکان و ضرورت و جایگاه اقتصاد اسلامی با نگرشی تطبیقی بر اقتصاد کلاسیک، اقتصاد اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
25. یوسفی، احمد علی، ماهیت ساختار اقتصاد اسلامی، مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1379، چاپ اول.
26. یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم، دارالقلم، دمشق، سوریه، 1426 هـ. 2005 م.
