اعجاز نجومی قرآن کریم
یکی از ابعاد اعجاز قرآن، اعجاز علمی است؛ برخی از مسائل علمی تا زمان نزول قرآن و حتی قرن ها بعد از آن، برای مردم ناشناخته بود و قرآن آن را با ظرافت خاصی بیان کرد. از جمله این مسائل، گزاره هایی نجومی است؛ مانند: آغاز آفرینش، اجرام آسمانی و پایان جهان که در قرآن به آن ها اشاره شده است. مفسران و نویسندگان در بسیاری از این موارد، ادعای اعجاز کرده اند؛ در حالی که شرایط و ضوابط معتبر در اعجاز در آن ها وجود ندارد. در این مقاله پس از بیان معیارهای اعجاز علمی، موارد ادعای اعجاز نجومی مطرح و بررسی شده است.
با بررسی موارد ادعایی اعجاز نجومی می توان به این نتیجه رسید که اعجاز علمی در سه مورد (جاذبه عمومی، سختی تنفس و کمبود اکسیژن در آسمان و حرکت های خورشید) هست و در برخی موارد اگر معیارهای اعجاز علمی فراهم آید، می توان آن ها را به عنوان مواردی از اعجاز مطرح کرد، مانند: گرچه امروزه می توان این موارد را از شگفتی های علمی قرآن شمرد، مانند، وجود موجودات زنده در خارج از زمین (شوری/29؛ نحل/49؛ انبیا/4)، گسترش آسمان (ذاریات/ 47) و نقش کوه ها در حفظ زمین (نبأ/ 7).
قرآن کریم معجزه جاویدان پیامبر گرامی اسلام است که برای تربیت و هدایت انسان ها از طرف خداوند متعال نازل شده است. این کتاب عزیز از جهات متعددی اعجاز گونه است و فصاحت و بلاغت، قوانین متعالی، برهان های محکم، نبود اختلاف و برخورداری از نظم، موسیقی و آهنگ آن دارای اعجاز است.
یکی دیگر از ابعاد اعجاز قرآن، نکات علمی آن است؛ موضوع ها و مسائل علمی که تا آن زمان ناشناخته بود و حتی در برخی موارد تا قرن ها بعد هم ناشناخته ماند. رهاورد اعجاز علمی، علاوه بر اثبات صدق نبوت پیامبر اعظم اسلام9، اثبات تعارض نداشتن علم و دین و خودباوری مسلمانان است و موجب کنجکاوی و تفکر انسان ها در طبیعت می گردد. در این مقاله معیارهای اعجاز علمی بیان و آیاتی که درباره آن ادعای اعجاز نجومی شده است، ذکر و بررسی می شود.
اعجاز علمی در قرن اخیر و در پی گسترش تفسیر علمی مطرح شد و اعجاز نجومی از زیر شاخه های آن است و برخی از دانشمندان و مفسران در کتاب های تفسیری یا تک نگاری ها به آن توجه و مواردی را به عنوان إعجاز نجومی قرآن مطرح کرده اند. در زیر به مواردی از آن ها اشاره می شود.
1ـ ابوالعینین، حسن، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.
2ـ احمدی، محمود، معجزات قرآن در عصر فضا و کامپیوتر.
3ـ پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر.
4ـ جبالیة، احمد، القرآن وعلم الفلک.
5 ـ حجازی، سید عبد الرضا، رسالت قرآن در عصر فضا.
6 ـ حلمی الغوری، ابراهیم، العلوم الفلکیة فی القرآن الکریم.
7ـ حنفی، احمد، التفسیر العلمی للآیات الکونیة فی القرآن.
8 ـ خوئی، سید ابوالقاسم، ترجمه جعفر سبحانی، اعجاز قرآن.
9ـ رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن.
10ـ زمانی، مصطفی، پیشگویی های علمی قرآن.
11ـ زغلول راغب محمد نجار، السماء فی القرآن الکریم.
12ـ الزندانی، عبدالمجید، آیات الله فی الافاق.
13ـ سادات، محمد علی، زنده جاوید و اعجاز جاویدان.
14ـ سعدی، داوود سلمان، اسرا الکون فی القرآن.
15ـ سید ارناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.
16ـ سید جمیلی، الاعجاز الکونی فی القرآن.
17ـ الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی.
18ـ شهرستانی، سید هبة الدین، ترجمه سیدهادی شهرستانی، اسلام و هیئت.
19ـ صادقی، محمد، زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن.
20ـ طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن.
21ـ لبیب بیضون، الاعجاز العلمی فی القرآن.
22ـ ماردینی، عبد الرحیم، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.
23ـ ماهر احمد الصوفی، اعجاز القرآن من آیات الله فی السماء.
24ـ محمد راتب النابلسی، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة.
25ـ محمد سامی، محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.
26ـ محمود ابن عبد الرؤوف القاسم، فی مسیرة الاعجاز العلمی فی القرآن.
27ـ مخلص، عبدالرؤوف، جلوه هایی جدید از اعجاز علمی قرآن کریم.
28ـ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه.
29ـ منصور حسب النبی، الکون والاعجاز العلمی للقرآن الکریم.
30ـ نجفی، گودرز، مطالب شگفت انگیز قرآن.
31ـ نوفل، عبد الرزاق، القرآن و العلم الحدیث.
32ـ نیازمند شیرازی، یدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی.
33ـ همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.
34ـ یوسف الحاج احمد، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة المطهرة.
35ـ یحیی شامی، علم الفلک، نشر دارالفکر العربی.
اعجاز از ماده «عجز» است و چند معنا برای آن ذکر شده است:
الف: ضعف و ناتوانی (ابن منظور، لسان العرب،ج9، ص58؛ جوهری، صحاح اللغة، ج3، ص883؛ خلیل، ترتیب العین، ج1، ص 215).
ب: درنگ کردن و تأخیر داشتن (مفردات الفاظ قرآن، ج2، ص553).
ج: پایان و موخر چیزی (جوهری، همان، ج3، ص883؛ ابن فارس، معجم مغاییس اللغة، ج4، ص 233؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ج2، ص 553).
د: فوت و از دست رفتن (طریحی، مجمع البحرین، ج4، ص124؛ خوری، اقرب الموارد، ص 747).
با دقت در این معانی می توان گفت معنای اصلی ماده عجز «ضعف» است و معانی دیگر به آن باز می گردند، چون معنای مذکور، سبب یا نتیجه ضعف آن می باشند. واژه اعجاز، از باب أفعال و به معنای ناتوان کردن است (خوری، همان، ص 747)، زیرا آورنده معجزه دیگران را از آوردن مثل آن ناتوان می کند و ضعف آنان را برای انجام آن آشکار می سازد.
اعجاز علمی قرآن: در این اعجاز عناصر زیر یافت می شود.
1. نکته علمی که در موردش ادعای اعجاز شده است، به روشنی از آیه فهمیده شود.
2. آن نکته علمی در عصر نزول قرآن با اسباب عادی قابل دسترسی نباشد.
3. صحت آن گزاره علمی، بعد از نزول قرآن کشف شود.
4. کسی پیش از نزول قرآن، به آن نکته علمی اشاره نکرد باشد.
نکته: اگر قبل از نزول قرآن، به صورت قولی نادر مطرح باشد، شگفتی قرآنی است؛ نه اعجاز قرآن(ر.ک.به: رضایی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج1).
5. مطلب علمی که در موردش ادعای اعجاز شده است، تنها احتمال در آیه باشد.
البته امکان و حتی وجود کاربرد لفظ در بیشتر از یک معنا در قرآن پذیرفته شده است. برای مثال، عبارتی قرآنی می تواند هم به گزاره ای علمی ناشناخته برای مردم اشاره داشته باشد، هم گویای مسئله ای باشد که مردم از آن اطلاع داشته اند. با توجه به این نکته، در مواردی که آیه علاوه بر مطلب اعجازی، بر مسائل دیگری نیز دلالت دارد، ممکن است خداوند نکته غیر اعجازی را اراده کرده باشد؛ بنابراین نمی توان به طور قطع گزاره علمی را به آیه نسبت داد و آن را اعجازی علمی دانست.
در بسیاری از تفاسیر و تک نگاری هایی که در موضوع آیات نجومی قرآن به نگارش در آمده است، موارد فراوانی از ادعای اعجاز وجود دارد که آن ها را نقل و بررسی می کنیم.
قابل توجه این که این کتاب ها گاه به صراحت از واژه إعجاز علمی استفاده نمی کنند و تعابیری چون، «رازگویی قرآن»، «پیشگویی های علمی قرآن»، «اسرار علمی قرآن» (سلیمان، القرآن والعلم، ص53) یا «اخبار علمی قرآن» (نوفل، القرآن والعلم الحدیث، ص 162) را به کار می برند.
قرآن کریم در آیات فراوانی به مدت آفرینش جهان اشاره کرده است. برخی از نویسندگان بیان های قرآن را در این زمینه اعجازی علمی دانسته اند.«إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیامٍ» (اعراف/54؛ یونس/3؛ هود/ 7؛ حدید/ 4)، «در واقع پروردگار شما، خدایی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید». تعبیر ستة ایام در مورد آفرینش جهان در آیات دیگر (سجده/ 4؛ فرقان/ 59؛ ق/ 38) نیز آمده است.
دکتر موریس بوکای با ذکر این نکته که در تورات سخن از شش روز متعارف است و خداوند در روز هفتم به استراحت می پردازد و این روز همان فاصله واقع بین دو طلوع یا دو غروب متوالی خورشید برای ساکن زمینی است، به توضیح واژه یوم در آیات خلقت می پردازد و آن را به معنای «دوره» می داند. او به کار رفتن یوم در این معنا و نیز به میان نیامدن سخن از روز هفتم را از عجایب علمی قرآن می داند (بوکای، مقایسه ای بین عهدین، قرآن و علم، ص183).
مراحل آفرینش جهان، به طور اجمال، قبل از نزول قرآن در کتاب هایی مانند تورات (کتاب مقدس/ سفر تکوین/ فصل اول و دوم) نیز مطرح بود و مردم جزیرة العرب که با یهودیان مراوده داشتند، به طور طبیعی، از آن مطلع بودند. این نکته به معنای نبود معیار چهارم در این مورد است. از طرفی همان گونه که برخی صاحب نظران بیان کرده اند تقسیم بندی مراحل آفرینش، امری نسبی و با توجه به اعتبارهای گوناگون است (رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج1، ص 128)؛ بنابراین نمی توان «ستة ایام» را با تقسیم بندی علمی ویژه ای تطبیق داد؛ البته این که در قرآن برخلاف تورات، روز هفتم و استراحت خدا مطرح نشده است، نشان از هماهنگی قرآن با علم دارد؛ گرچه در حدّ اعجاز نیست.
دیدگاه های فراوانی درباره آغاز آفرینش و مراحلی که جهان تاکنون پشت سر گذاشته، وجود دارد که یکی از آن ها فرضیه «انفجار بزرگ» (Big bang) است. برخی «رتق و فتق» را اشاره به این مرحله دانسته و آن را معجزه علمی قرآن شمرده اند. «أَوَلَمْ یرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا» (انبیاء/30)؛ «آیا کسانی که کفر ورزیدند اطلاع نیافتند که آسمان ها و زمین پیوسته بودند، آن دو را گشودیم».
نظریه «انفجار بزرگ » در اوایل قرن بیستم ارائه و با یافته های «ادوین هابل» (Edwin hubble) (1919م) تأیید شد (اریک، فیزیک نوین، ص51). «جرج لمایتر» (George lemaiter) بلژیکی و «ژرژ گاموف» (George gamow) روسی از اولین طرفداران این نظریه بودند (نیکلسون، 186 پرسش و پاسخ نجومی، ص 135؛ عدالتی، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، ص 89).
نظریه مذکور که به نظریه «ابر چگال» نیز مشهور است (مکل گراهیل، واژه نامه نجوم و اختر فیزیک، ص20) ادعا می کند که جهان آغازی داشت و به انتهایی می رسد (عدالتی، همان، ص 89)؛ بنابراین روزگاری «آتش گویی» وسیع از گازهای بی نهایت چگال و سوزان با بیش از تریلیون ها درجه حرارت (جهان چگونه زاده شد، ص22) که بیشتر متشکل از هیدروژن و هلیوم بود، وجود داشت. این آتش گوی، 15 میلیارد سال پیش منفجر شد [انفجار بزرگ] و انبساط آن به شهادت تغییر مکان سرخ، هنوز ادامه دارد (عدالتی، همان، ص 89).
با گذشت زمان، تراکم ماده در بسیاری از نقاط این توده منبسط شونده گاز، پدید آمد. این تراکم ها، با جذب ماده از محیط اطراف رشد کردند و جهان به توده های بسیار عظیمی از گاز، که هریک می رفت تا کهکشانی شود، تقسیم شد (ماید، نجوم به زبان ساده، ص155). از بین نظریه های موجود، این نظریه از لحاظ علمی مقبول ترین نظریه است.
بسیاری از مفسران، متصل بودن آسمان و زمین به هم و جدا شدن آن ها از یکدیگر را که در این آیه مطرح شده است، بر فرضیه انفجار بزرگ تطبیق کرده و آن را معجزه علمی قرآن معرفی کرده اند. از جمله این افراد می توان طنطاوی (طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن، ج10، ص199) و گودرز نجفی (نجفی، مطالب شگفت انگیز قرآن، ص17)، جواد افتخاریان (افتخاریان، قرآن و علوم روز، ص235) و محمد سامی (سامی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ص34) را نام برد. احمد محمد سلیمان نیز اشاره قرآن به این نکته علمی را نشانه علم غیب پیامبر و از اسرار علمی قرآن می داند (سلیمان، القرآن والعلم، ص53). سلیم الجابی آیه را گویای نظریه جدید اروپاییان (النظریه القرآنیه الکونیه حول خلق العالم، ص106) و عبدالرزاق نوفل اخبار علمی قرآن می شمرد (نوفل، القرآن والعلم الحدیث، ص162).
برخلاف ادعای برخی نویسندگان، (نجفی، همان، ص 17) فرضیه انفجار بزرگ به رغم شواهد بسیار، هنوز به اثبات قطعی نرسیده است و نمی توان آن را به عنوان فرضیه ای اثبات شده در نجوم دانست.
علاوه براین درباره رتق وفتق، احتمالاهای دیگری هم ارائه شده است (برای آگاهی از دیدگاه ها ر.ک. به: مسترحمی، قرآن و کیهان شناسی، ص92) که شواهد و روایاتی (کلینی، اصول کافی، ج8، ص95؛ قمی، تفسیر قمی، ج2، ص 70) هم آن را تأیید می کند. از طرفی به گفته برخی صاحب نظران [1] آفرینش آسمان و زمین از جسمی بسیط در تورات اصلی نیز بود، بنابراین معیارهای سوم، چهارم و پنجم در این جا وجود ندارد و ادعای اعجاز نمی تواند صحیح باشد.
برخی از مفسران تعبیر «دخان» در قرآن را اشاره به مرحله ای از آفرینش جهان می دانند که در برخی از فرضیه های علمی به آن اشاره شده است. «ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّماءِ وَهِی دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَینَا طَائِعِینَ» (فصلت/11)؛ «سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی که آن دود بود؛ و به آن [آسمان] و به زمین گفت: «خواه یا نا خواه بیایید» گفتند: «اطاعت کنان آمدیم».
جهان، طبق نظریه انفجار بزرگ، در مرحله ای به صورت توده ای از گاز بود که جزء اصلی آن هیدروژن و بقیه هلیوم بود. این گاز از مواد اولیه تشکیل دهنده جهان به شمار می رود.
برخی از مفسران با تفسیر «دخان» به گاز، آیه را بر مرحله ای از آفرینش جهان که تئوری انفجار بزرگ از آن به عنوان «گاز» یاد می کند، تطبیق کرده و آن را معجزه علمی قرآن شمرده اند. از جمله این افراد می توان جواد افتخاریان (افتخاریان، قرآن و علوم روز، ص 235) و محمد کامل عبد الصمد (محمد کامل، الاعجاز العلمی فی الاسلام، ص 47) اشاره کرد. عبد الرزاق نوفل نیز آن را خبر علمی قرآن می داند (نوفل، همان، ص 162).
از ظاهر آیه استفاده می شود که آسمان ها و زمین مرحله دخان را پشت سرگذارده اند و این با نظریه «انفجار بزرگ» تا حدود زیادی هماهنگی دارد؛ ولی چون نظریه ها دربار ه پیدایش جهان، متعدد است و هنوز هیچ کدام به طور قطعی به اثبات نرسیده است، نمی توان هیچ یک را به قرآن نسبت داد؛ البته اگر فرضیه انفجار بزرگ [مهبانگ] در آینده به صورت قطعی اثبات شود، می توان از آن برای اعجاز علمی قرآن استفاده کرد، ولی آن چه اکنون می توان گفت این است که، فرضیه انفجار بزرگ هماهنگی شگفت انگیزی با ظاهر آیات دارد.
آسمان، کره ها و اجرام آسمانی مانند سقفی، بالای سر زمین قرار گرفته اند؛ اما چرا این سقف باعظمت که ستونی برای آن دیده نمی شود، فرو نمی ریزد؟ آیا این سقف ستونی ندارد یا ما نمی بینیم؟ مفسران و دانشمندان قرآنی، پاسخ این پرسش ها را در آیات سوره رعد و لقمان یافته اند.
«خَلَقَ السَّماوَاتِ بِغَیرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا»؛ (لقمان/10)؛ «[خدا] آسمان ها را بدون ستون هایی که آن ها را ببینید، آفرید».
«اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماوَاتِ بِغَیرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا» (رعد/2)؛ «خدا کسی است که آسمانها را، بدون ستون هایی که آنها را ببینید برافراشت».
دانشمندان فراوانی به دنبال کشف علت سقوط نکردن اجرام آسمانی یا منحرف نشدن آن ها از مسیرشان بوده اند. نیوتن با ترکیب دو نیروی جاذبه عمومی (General gravitation) و گریز از مرکز، (برای آشنایی با این دو اصطلاح ر.ک. به: برانلی زمین سیاره شماره سه، ص128؛ اندیشه پرواز، ص 162؛ جعفری، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی جغرافی، ص267؛ مایر، ص190؛ دنیای ستارگان، ص150؛ و جهان های دور، ص 42) حرکت زمین، سیارات، قمرها و دیگر اجرام آسمانی در مدارهای خود (اِ. اِی. رُی، درس هایی از ستاره شناسی، اصول و عمل، ص261) و گرد یک دیگر را توجیه کرد و نیز به علت عدم تصادف و سقوط آن ها پی برد؛ البته برخی از محققان معتقدند قبل از نیوتن، این ایده توسط دانشمندان مسلمان مطرح شده بود (فخررازی، شرح أسماء الله الحسنی (لوامع البینات)، 53؛ نجفی، مطالب شگفت انگیز قرآن، ص 41).
درباره ترکیب ادبی آیات اختلاف نظر هست. گروهی جمله «تَرَوْنَهَا» را صفت «عَمَد» می دانند و آیه را این گونه ترجمه می کنند: «آسمان ها را بدون ستونی که دیدنی باشد، برافراشتیم) و این وجود ستون های نامریی را برای آسمان اثبات می کند. گروهی نیز «بِغَیرِ عَمَدٍ» را متعلق به جمله ترون ها می دانند که در این صورت آیه می گوید: (همان گونه که می بینید آسمان بدون ستون است».
آیت الله مکارم شیرازی با ترجیح دادن ترکیب اول، آیه را اشاره به توازن نیروی جاذبه و دافعه می داند و این نکته علمی قرآنی را معجزه علمی به شمار می آورد (مکارم، پیام قرآن، ج 8، ص 146؛ همو، تفسیر نمونه، ج 17، ص 29).
آیت الله حسین نوری، نیز با اشاره به این نکته، لزوم تناسب بین ستون و چیزی را که بر آن تکیه کرده است، یادآور می شوند و می نویسند:
«نیروی جاذبه و سایر قوانین حرکت مربوط به این اجرام با نظام دقیق و فرمول مخصوص خود مورد محاسبه قرار گرفته است تا توانسته هر یک از آنها را در ارتفاع و مدار معین در طی میلیاردها سال نگاه بدارد».
ایشان این گونه تعابیر قرآنی را سرشار از لطافت و اعجاز می داند (نوری، دانش عصرفضا، ص 55). دکتر رضایی اصفهانی (پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج1، ص166) و عبدالرئوف مخلص (جلوه هایی جدید از اعجاز علمی قرآن، ص17) نیز با اشاره به این نکته علمی در آیه، آن را اعجازی علمی از قرآن می دانند.
علاوه بر روایاتی که از معصومان (بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج5، ص 157؛ حویزی، نورالثقلین، ج5، ص121؛ مشهدی، تفسیر کنزالدقائق، ج12، ص409) در تایید ترکیب اوّل وجود دارد، دلایل و شواهدی دیگری (مسترحمی، همان، ص278) نیز بر ترجیح این ترکیب هست و چون تفکر رایج در زمان نزول قرآن و حتی قرن ها بعد از آن، این بود که ستارگان و سیارات بر روی افلاکی چسبیده اند و این مسئله مانع سقوط آن ها می شود، طرح نیرهای نگاهدارنده توسط قرآن می تواند اعجاز به شمار آید. در عین حال، جمع بودن واژه عمد می تواند اشاره به نیروهای دیگری نیز باشد که تاکنون کشف نشده اند.
گسترش آسمان ها از جمله مسایل علمی است که با پیشرفت های نجومی در زمینه نورشناسی، مطرح و مطالعه شده است. به نظر برخی دانشمندان و مفسران مسلمان و غیر مسلمان، قرآن در سوره ذاریات که از گسترش آسمان ها سخن می گوید، به این نکته علمی اشاره می کند. بسیاری از این بزرگان این کلام قرآن را اعجازی علمی می دانند.
«وَالسَّماءَ بَنَینَاهَا بِأَیدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ»؛ (ذاریات/ 47) «وآسمان را با قدرت بنایش کردیم و به قطع ما گسترش دهنده ایم».
کیهان شناسان معتقدند که پس از انفجار بزرگ، اجزای تشکیل دهنده عالم از هر سو پراکنده شدند و این حرکت در جهات مختلف ادامه دارد (رضوی، آغاز و انجام جهان، ص75؛ انفجار بزرگ، ص47). آنان با تجزیه نور ستارگان، این نظریه علمی را تا حد زیادی تقویت کرده اند (جعفری، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (جغرافیا)، ص138؛ جهان سحرآسای نجوم، ص125) و با اندازه گیری میزان قرمزگرایی (Red shift) نور ستارگان توانسته اند سرعت گسترش جهان را اندازه بگیرند (ایزاک، کوازارها، تپ اخترها و سیاهچال ها، ص26؛ سبحانی، قریب، زمین در فضا، ص18؛ استفن، تاریخچه زمان، ص58؛ ساختارستارگان و کهکشان ها، ص 251).
نویسندگان تفسیر نمونه، پس از نقل برخی دیدگاه های گذشتگان در تفسیر آیه، بعضی نظر های کیهان شناسان درباره گسترش جهان را بیان کرده و آیه را هماهنگ با جدیدترین یافته علمی دانسته و نوشته اند:
«این درست همان چیزی است که امروزه به آن رسیده اند که تمام کرات آسمانی و کهکشان ها در آغاز در مرکز واحدی جمع بوده [با وزن مخصوص فوق العاده سنگین]، سپس انفجار عظیم و بی نهایت وحشتناکی در آن رخ داده است و بدنبال آن اجزای جهان متلاشی شده و به صورت کرات درآمده و به سرعت در حال عقب نشینی و توسعه است» (مکارم، تفسیر نمونه، ج 22، ص 375).
نویسندگان کتاب های الاعجاز العلمی فی القرآن، ص35؛ الاعجاز العلمی فی الاسلام، ص55) موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن، ص49)، السماء فی القرآن الکریم، ص75) از افرادی اند که با پذیرفتن این تفسیر، آن را اعجازی علمی می دانند.
مطابقت ظاهر آیه با یافته های اخیر کیهان شناسی مبنی بر گسترش آسمان ها، برخی را بر آن داشته است که این نظریه علمی را به قرآن استناد دهند و چون این مطلب علمی، در زمان نزول و حتی تا قرون اخیر بر همگان پوشیده بود، بیان آن توسط قرآن را اعجازی علمی بدانند؛ ولی به نظر می رسد تا زمانی که نظریه توسعه جهان و آسمان ها، به طور قطعی به اثبات نرسد، نسبت دادن آن به قرآن صحیح نیست؛ اگر چه می تواند به عنوان احتمالی در تفسیر آیه ارائه و در صورت اثبات قطعی، اعجازی علمی شمرده شود.
قرآن کریم از درهم پیچیده شدن آسمان ها در آینده و بازگشت آن ها به حالت و صورت اولیه، سخن می گوید و آن را یکی از ویژگی های آسمان در آستانه قیامت معرفی می کند.
«یوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَی السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَینَا إِنَّا کُنَّا فَاعِلِینَ» (انبیاء/ 104. طی الارض در آیه 67 سوره زمر نیز آمده است)؛ «([همان] روزی که آسمان را همچون پیچیدن طومارنامه ها، در می نوردیم همانگونه که نخستین آفرینش را آغاز کردیم آن را باز می گردانیم [این] وعده ای است بر عهده ما؛ که قطعاً ما [آن را] انجام می دهیم).
بنابر برخی فرضیه ها، گسترش جهان در آینده متوقف و انقباض جهان (Big crunch) آغاز خواهد شد، تا این که جهان به حالت اولیه پیش از گسترش برگردد. انیشتین در نظریه «نسبیّت» پیش گویی کرد که انحنای فضا، زمان با چگالی جرم ـ انرژی عالم متناسب است. به بیان ساده تر اگر جرم ـ انرژی کافی در عالم وجود داشته باشد. گرانی مربوط به این جرم ـ انرژی می تواند انبساط عالم را متوقف کند و اگر جرم ـ انرژی کافی نباشد، عالم برای همیشه منبسط خواهد شد. چگالی لازم برای هر مدل با کمک فرمول هایی محاسبه پذیر است.
اکتشاف های جدیدی که از ماده تاریک موجود در کهکشان ها و نیز جرم سیاه چال ها به عمل آمده است، سررشته هایی از جرم ـ انرژی کافی برای بسته بودن عالم را به دست می دهد و این یعنی عالم گرانی کافی را دارد تا به انبساط خود پایان دهد (نجوم دینامیکی/ 556).
یکی از نویسندگان معاصر از یافته های جدید علمی برای تفسیر آیه کمک می گیرد و ره آوردهای علم جدید در این رابطه را گواه اعجاز علمی قرآن می داند. وی پس از اشاره به این نکته علمی که بین اجزای تشکیل دهنده اجزای هر اتم، فضای خالی زیادی وجود دارد و اگر آن اجزا در هم فشرده شوند، حجم اجسام بسیار کوچک می شود، می نویسد:
«اگر ما بتوانیم هر چیز موجود در کائنات را به نحوی در هم بپیچانیم که فضای داخلی و اندرونی آنها نابود گردد، در آن صورت حجم کلی کائنات لایتناهی کنونی بیشتر از حجم سی برابر قطر کره خورشید نخواهد بود!» (جلوه هایی جدید از اعجاز قرآن کریم/ 31).
دکتر زغلول محمد نجار (السماء فی القرآن، ص181) و عدنان شریف (من علم الفلک القرآنی، ص36) نیز اشاره قرآن به این نکته علمی را معجزه علمی قرآن می دانند.
با توجه به این که نظریه انقباض جهان هنوز به صورت قطعی اثبات نشده است، نمی توان آن را به آیه نسبت داد؛ ولی می توان رازگویی های قرآن به حساب آورد و اگر روزی به اثبات رسید؛ می شود اعجازی علمی معرفی کرد.
خداوند متعال به «آسمان دارای بازگشتن» قسم یاد کرده است و اکتشاف های علمی درباره جوّ باعث شده است که برخی مفسران با تطبیق، آیه، را معجزه علمی بدانند. «وَالسَّماءِ ذَاتِ الرَّجْعِ»؛ (طارق/ 11)؛ (سوگند به آسمان صاحب (باران) بازگشته).
جوّ اطرف زمین همچون لایه ای محافظ، مانع از ورود و خروج بسیاری از چیزها از زمین می شود و آن ها را باز می گرداند.
الف: بازگشت چیزهایی که از زمین به آسمان می رود، مانند بخار آب، امواج رادیویی و اشعه مادون قرمز [که هنگام شب به صورت حرارت به زمین بر می گردد].
ب: بازگشت چیزهایی که از اعماق آسمان به طرف جوّ زمین می آیند و توسط جوّ برگردانده می شوند، مانند اشعه ماوراء بنفش و برخی اشعه های نادیدنی کیهانی و شهاب ها.
برخی از نویسندگان مراد از آسمان در آیه را جوّ اطراف زمین، و منظور از بازگشت (رجع) را آن چه گذشت، می دانند. دکتر زکریا همیمی (الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ص189) و یوسف الحاج احمد، (موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن، ص 353) با اشاره به همین تفسیر آیه، را اعجازی علمی می دانند.
آسمان هم خودش می تواند دارای بازگشت باشد و هم برخی چیزها را انعکاس دهد. بازگشت آسمان [کره های آسمانی] به حالت دود اولیه یا بازگشت دوباره برخی گازها به طبیعت، طلوع و غروب سیاره ها و ستارگان و بازگشت باران و برخی امواج و اشعه ها به زمین یا بازگرداندن آن ها به اعماق فضا، می تواند از مصادیق «رجع» باشد؛ اگرچه با توجه به آیه بعد که از شکافته شدن زمین سخن می گوید، تفسیر رجع به باران، تناسب و ارتباط بین دو آیه را بیشتر برقرار می کند. پس منحصر کردن سماء به جوّ و اختصاص دادن رجع به مصداق خاص، صحیح به نظر نمی رسد. از سویی دیگر چون بعضی از مصادیق رجع برای مردم عصر نزول آشکار بود، نمی توان آیه را اعجاز علمی شمرد؛ زیرا بنابر آن چه گفته شد، معیارهای چهارم و پنجم در مورد آیه وجود ندارد.
قرآن در آیات متعددی آسمان را سقفی محفوظ معرفی می کند؛ اما این را که آسمان از چه چیزهایی حفظ شده است، دانشمندان و مفسران بررسی کرده اند. «وَجَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَّحْفُوظاً» (انبیاء/32. موضوع حفظ آسمان در فصلت/12؛ صافات/ 7؛ بقره/ 255؛ حجر/ 17 نیز آمده است)؛ «و آسمان (= جوّ) را سقف محفوظى قرار دادیم».
جوّ زمین همچون سپری، از ورود بسیاری از اجرام و پرتوهای مضرّ به زمین جلوگیری می کند. اجرامی همچون شهاب ها با برخورد و اصطکاک با جوّ، ذوب می شوند و پرتوهایی همچون ماورای بنفش بازتاب داده می شوند (عدالتی، همان، ص 257؛ مایر، نجوم به زبان ساده، ص 226؛ جعفری، همان، ص124).
نویسندگانی همچون گودرز نجفی (مطالب شگفت انگیز قرآن، ص73)، دکتر محمد راتب النابلسی (آیات الله فی الآفاق، ص49) و محمود ابن عبدالرؤف القاسم (فی مسیر الاعجاز العلمی فی القرآن، ص100) با بیان نقش جوّ در محافظت زمین از شهاب سنگ ها و پرتوهای مضر آسمانی، اشاره آیه شریفه به آن را اعجاز علمی دانسته اند.
مراد از «سماء» در آیه می تواند جوّ باشد؛ تعبیر «سقف» نیز آن را تأیید می کند، جوّ از ورود برخی از پرتوهای مضر کیهانی حفظ شده و این امر، زمین را از خطرهای بسیاری حفظ می کند و نیز ممکن است مراد حفظ از فساد و پراکنده شدن از اطراف زمین باشد؛ اما چون در آیات متعدد دیگری از حفظ آسمان از ورود شیطان ها سخن به میان آمده است (صافات/ 7؛ فصلت/ 12؛ بقره/ 255؛ حجر/ 17)، احتمال دارد مراد از آسمان در این آیه هم آسمان معنوی و مراد از حفظ، پاسداری از ورود شیطان ها باشد و در این صورت، آیه از موضوع بحث خارج است.
آسمان شب یکی از جلوه های زیبای طبیعت است. خداوند در آیات قرآن به زیبایی های فضای سیاهی که در آن نقطه هایی نورانی مانند چراغ چشمک می زنند، اشاره می کند و آن را نشانه ای بر عظمت خویش می داند.
«إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیَا بِزِینَةٍ الْکَوَاکِبِ» (صافات/6. تزیین آسمان دنیا در
فصلت/ 12؛ ملک/ 5 نیز آمده است)؛ «در حقیقت، ما آسمان نزدیک را با زیور سیّاره ها آراستیم».
نویسندگان تفسیر نمونه ستارگان دیده شدنی را بخشی از آسمان اوّل می دانند که از همه آسمان ها به ما نزدیک تر است و با اشاره به فرضیه حاکم در زمان نزول قرآن که فلک هشتم [آسمان هشتم] را دارای ستارگان ثوابت می دانست، پیروی نکردن قرآن از آن فرضیه نادرست را معجزه زنده قرآن می دانند (مکارم، تفسیر نمونه، ج19، ص17).
با دقت در تعبیر «السماء الدنیا» که آسمان به صورت مفرد آمده و به دنبال آن واژه دنیا ذکر شده است، می توان دریافت که این آسمان دنیا و نزدیک، آسمان اوّل است که ستارگان و دیگر اجرام در آن شناورند و آن چه از فضا تاکنون کشف شده، همه بخشی از این آسمان است و اگر زمانی آسمان های بی ستاره کشف شود می تواند شاهدی بر این تفسیر باشد؛ اما پیروی نکردن از آموزه های هیئت بطلمیوسی نمی تواند به تنهایی اعجاز قرآن را اثبات کند.
از نگاه قرآن، آسمان همچون ساختمانی است که با قدرت و علم الهی بنا شده است و اجزاء و مصالحی دارد که هر کدام در جای مناسب خود قرار گرفته اند و ارتباط محکم و استواری با یک دیگر دارند.
«وَالْسَّمَاءَ بِنَاءً» (بقره/ 22؛ غافر/ 64. بنای آسمان در: شمس/ 5؛ نازعات/ 27 و 47؛ نبأ/ 12؛ ق/ 6 نیز آمده است)؛ «و آسمان را بنایى براى شما قرار داد».
برخی از مفسران مراد از «بناء» را متصل کردن اجزای متفرق می دانند که باعث جمع شدن آن ها و تشکیل یک شی واحد می شود. خداوند نیز همین کار را با ستارگان و سیاره ها انجام داده است، به گونه ای که هر کدام را در ارتباط و فاصله خاصی با دیگری قرار داده و بین آن ها نوعی قدرت جذب ایجاد کرده است که مانع خروج آن ها از مدارشان می شود و به این صورت آسمان را همچون بنایی مستحکم آفریده است. عبدالرحیم ماردینی با اشاره به این نکته، آن را اعجازی علمی قرآن می داند و می نویسد:
«آیه 22 سوره بقره به طبقات آسمان اشاره می کند که هرکدام همچون سقف و بنایی بر روی زمین قرار دارند و اجرام آسمانی در حالی که یک دیگر را جذب می کنند، در آن شناورند» (مارینی، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن، ص 47).
اگرچه لازمه تشبیه آسمان به ساختمان، وجود نیروهایی است که آسمان را همچون بنایی محکم، از فروپاشی حفظ کند، اما چون وجود این نیروها، به روشنی از آیات فهمیده نمی شود، نمی توان آیه را در پی بیان آن دانست و به دلیل نبود معیار اوّل، ادعای اعجاز در این باره اثبات پذیر نیست.
تاریکی مطلق فضای بالای جو، او ویژگی های آسمان است که یافته های علمی کیهان شناسان و فضانوردان به آن شهادت می دهد. از دیگر ویژگی های آسمان این است که مسیر حرکت در آن همیشه به صورت خمیده و منحنی است و نمی توان در آسمان، در خط مستقیم حرکت کرد.
«وَلَوْ فَتَحْنا عَلَیهِم بَاباً مِّنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فِیهِ یعْرُجُونَ لَقَالُوا إِنَّمَا سُکِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَّسْحُورُونَ» (حجر/14 و 15)؛ «و اگر (بر فرض) درى از آسمان بر آنان مىگشودیم و پیوسته از آن بالا مىرفتند؛ حتماً مىگفتند: «ما فقط چشمبندى شدهایم؛ بلکه ما گروهى جادوزدهایم!».
دکتر راغب ذغلول محمد النجار، پس از نقل شأن نزول آیه، آن را گویای عناد و لجاجت برخی از کفار می داند که حتی اگر درهای آسمان گشوده شود و به آسمان بروند و عظمت خلقت الهی را ببینند، باز انکار می کنند و چشمان خویش را متهم می سازد که نمی بینید و می گویند ما تحت تأثیر سحر قرار گرفته ایم. ایشان آیه را شامل دقایق علمی می داند که قرآن با اشاره به آن ها، اعجاز خویش را به اثبات رسانده است. این نویسنده صاحب نظر نکات علمی آیه را این گونه بیان می کند:
1. واژه «باب» در آیه شریفه به این نکته اشاره دارد که برخلاف عقیده گذشتگان که آسمان را فضایی خالی می پنداشتند، آسمان پر از موادی است که پس از انفجار بزرگ بر جای مانده و همچون ساختمانی محکم است و درهای مخصوصی دارد.
2. فعل «یعرجون» (بالا رفتن، میل و انحنا داشتن) در آیه به حرکت منحنی در فضا اشاره دارد؛ زیرا به خاطر وجود میدان های مغناطیسی و جاذبة مواد در فضا، هر چیزی بخواهد در آسمان حرکت کند، به یک سمت کشیده شده و مسیرش متمایل می گردد.
3. سخنی که از زبان کفّار نقل شده، معجزه است؛ چرا که بسته شدن چشم و پوشیده شدن آن هنگام عروج به آسمان را بیان می کند و این به تاریکی فضای بالای جو اشاره دارد.
4. فعل «ظلوا» که بر ادامه داشتن کار دلالت می کند، اشاره دارد که تاریکی، تمام آسمان را فرا گرفته و تا هر کجا پیش برویم، تاریک است (زغلول، السماء فی القرآن الکریم، ص405؛ یوسف حاج احمد، موسوعة الاعجاز والعلمی فی القرآن، ص 34).
خداوند متعال از ابتدای سوره حجر تا آیه چهارده از لجاجت و عناد برخی کفّار خبر می دهد و با دلداری به پیامبر، اعلام می کند که حتّی اگر معجزه هایی که خواسته اند، ارائه شود، ایمان نخواهند آورند. خداوند در آیات پانزده و شانزده سوره حجر می فرماید: حتّی اگر دری از آسمان به روی آنان گشوده شود و خودشان به آسمان بالا روند، هنوز از روی لجاجت این معجزه را نمی پذیرند و می گویند ما به واقع به آسمان نرفتیم؛ بلکه چشم بندی بود و ما سحر شده ایم.
با توجه به معنای لغوی عرج (فیومی، مصباح المنیر، ص401؛ جوهری، صحاح اللغة، ج1، ص 328؛ فیروز آبادی، قاموس المحیط، ج1، ص306). به کار رفتن فعل «یعرجون» در این آیه و مشتقّات آن در دیگر آیات که همگی درباره حرکت در آسمان است (سبأ/ 2؛ معارج/3 و4؛ سجده/5 و زخرف/ 33)، می توان آن را اشاره به خمیدگی و متمایل بودن سیر حرکت در فضا دانست؛ بعید به نظر می رسد عبارت «انّما سکّرت ابصارنا» به تاریکی آسمان بیرون جو اشاره داشته باشد؛ چرا که آیه می فرماید کفّار از روی لجاجت، آن چه را واقعاٌ دیده اند، انکار می کنند و چشمان خود را متهم می سازند و به دروغ می گویند ما سحر شده ایم؛ اما اگر به خاطر تاریکی بالای جوّ این حرف را بزنند و بگویند چیزی ندیدیم، این سخن لجاجت آنان را مشخص نمی کند و باسیاق آیات گشته مرتبط نیست و با غرض آیه نیز ناهماهنگ است.
قرآن در پنج آیه با عبارت «سَبْعَ سَمَاوَاتٍ» (بقره/ 29؛ فصلت/12؛ ملک/ 3؛ نوح/15؛ طلاق/12) و در دو آیه به صورت «السَّماوَاتُ السَّبْعُ» (اسراء/44؛ مومنون/86) به صراحت از آسمان های هفتگانه سخن گفته است. بسیاری از مفسران (طبرسی، مجمع البیان، ج7، ص161؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج15، ص22؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج5، ص409) دو عبارت «سَبْعَ طَرَائِقَ» (مومنون/ 17) و «وَجَعَلْنَا سِرَاجاً وَهَّاجاً» (نبا/ 13) را نیز اشاره به آسمان های هفتگانه می دانند. «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماوَاتٍ» (طلاق/12)؛ «خدا کسى است که هفت آسمان را آفرید». یکی از محققان با اشاره به برخی اکتشاف های جدید درباره کهکشان ها، موضوع هفت آسمان را از معجزه های علمی قرآن شمرده است (پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج1، ص 111).
به نظر می رسد تطبیق هفت آسمان به کهکشان های کشف شده درست نباشد؛ زیرا آن چه از ستارگان که در آسمان دیده می شوند همگی متعلق به آسمان اول اند. شاهد این ادعا، آیاتی اند که ستارگان را تزیینی برای آسمان دنیا (نزدیک تر) می دانند. ماهیت آسمان های دیگر برای ما معلوم نیست؛ علاوه بر این که ممکن است عدد هفت در این آیه ها، عددی کنایی و گویای کثرت آسمان ها باشد. مسئله هفت آسمان در دوران های قبل از اسلام نیز مطرح بود و گواه آن، آیه 15 سوره نوح است که موضوع هفت آسمان را از زبان حضرت نوح7 نقل می کند و احتجاج آن حضرت به وسیله هفت آسمان بر مشرکان، گویای این است که آنان این موضوع را پذیرفته بودند. با توجه به آن چه گفته شد، این ادعا معیارهای اول و چهارم را ندارد و پذیرفتنی نیست.
خداوند متعال در سوره انعام، حالت کسی را که ایمان نمی آورد و سینه اش تنگ می شود، به کسی تشبیه می کند، که در آسمان ها بالا می رود. چیستی وجه شبه در این تشبیه، ذهن بسیاری از مفسران را به خود مشغول کرده است.
«وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّمَا یَصَّعَدُ فِی السَّماءِ» (انعام/ 125)؛ «و هر کس را که بخواهد (به خاطر اعمالش) در گمراهىاش وا نهد، سینهاش را تنگِ تنگ مىکند؛ گویا مىخواهد در آسمان بالا برود».
اقیانوسی از هوا به نام جوّ، پیرامون کره زمین را احاطه کرده است. هوایی که جوّ را تشکیل داده، مخلوطی از چند گاز است؛ البته نه به صورت ترکیب شیمیایی. 71% حجم این مخلوط نیتروژن و21% آن اکسیژن و کمتر از 1% آن آرگون است و مقدار بسیار کمی گاز کربنیک و بخار آب دارد (اتمسفر، ص 29 و سیارات و اقمار، ص63).
نیمی از جوّ تا ارتفاع 5/5 کیلومتری قرار دارد و به طور کلی کل جوّ در ارتفاع 10 کیلومتری از زمین قرار دارد. گازهای تشکیل دهنده جوّ به علت نیروی گرانش، وزن و فشار دارند و لایه های بالایی بر لایه های پایینی فشار می آورند و غلظت آن را افزایش می دهند؛ بنابراین میزان فشار در لایه های پایینی بیش از لایه های بالایی است (عدالتی، ص 253؛ مایر، نجوم به زبان ساده، ص224؛ مبانی هواشناسی، ص 100).
آیت الله مکارم تشبیه در آیه را از قبیل تشبیه معقول به محسوس و معجزه ای علمی می داند؛ زیرا قرآن جمود فکری و تعصب گمراهان لجوج در پذیرش اسلام را، به تنگی نفس حاصل از کمبود اکسیژن برای کسی که به آسمان صعود می کند، تشبه کرده است (تفسیرنمونه، ج5، ص435؛ پیام قرآن، ج8، ص179). گودرز نجفی (مطالب شگفت انگیز قرآن، ص70) و دکتر سلمان داود السعدی (الاسرارالکون فی القرآن، ص110) نیز این نکته را، اعجازی علمی می دانند. علامه معرفت با اشاره به این که فعل «یصّعّد» از ماده «الصُعداء» به معنی «به سختی نفس کشیدن» است، آیه را در صدد تشبیه زندگی بدون ایمان، به زندگی و تنفس در آسمان و خارج از جوّ می داند و آن را اعجاز علمی می شمارد (التمهید فی علوم القرآن، ج 6، ص 117).
با توجه به اینکه برخی از لغوی ها سختی و مشقت را نیز جزء معانی مادّه صعد معرفی می کنند (ازهری، تهذیب اللغة، ج2، ص6؛ ابن فارس، مقاییس اللغة، ج2، ص9) و واژه «الصُعَداء» را از همین ماده و به معنای نفس کشیدن با سختی، عمیق و طولانی می دانند (مقاییس اللغة، ج2، ص9؛ فیروزآبادی، همان، ج1، ص 428) و نیز با عنایت به دقت در تشبیه در آیه، و به کار رفتن حرف جرّ «فی» به جای «الی»، می توان آیه را اشاره به یافته های جدید علمی پیرامون کمبود اکسیژن در طبقات بالای جوّ دانست و آن را اعجازی علمی از قرآن شمرد.
خداوند متعال در سوره طارق از خلقت انسان، زندگی، معاد و بازگشت او به سوی خدا سخن می گوید و به زمینی صدع دارد، قسم یاد کرد می کند و با این قسم ها، بر وقوع حتمی قیامت و حساب رسی را تأکید می کند.
«وَالْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ» (طارق/ 12)؛ «سوگند به زمین شکافدار!».
دکتر عدنان الشریف با استناد به یافته های اخیر دانشمندان ژئوفیزیک، مراد از صدع را شکاف های بین قاره ها می داند و می نویسد:
«کره زمین قطعه واحدی نیست؛ بلکه به چند تکّه عمده تقسیم می شود که شکاف هایی به عمق بیش از صد کیلومتر بین آن ها وجود دارد».
ایشان این نکته علمی را که قرآن به آن اشاره کرده است، از معجزه های علمی قرآن می شمارد (الشریف، من علوم الارض القرآنیه، ص 26).
دیدگاه ها درباره «صدع الارض» متفاوت است. مفسران آن را به شکافته شدن زمین با گیاه، (مجمع البیان، ج10، ص472؛ تفسیرتبیان، ج10، ص326؛ تفسیر مراغی، ج30، ص 116؛ تفسیر المیزان، ج20، ص432؛ تفسیر روح المعانی، ج3، ص 99) چشمه ها و رودها یا به دست انسان ها (تفسیر نوین، ص135؛ تفسیر هدایت، ج 18، ص 23) می دانند. برخی نیز با مرتبط دانستن صدع زمین با رجع آسمان که در آیه قبل آمده است، آن را اشاره به شکاف ها و دره های عمیقی در پوسته زمین می دانند که به دلیل بازگشت (رجع) دو اعتدال [که گردش آن بیست و شش هزار سال به طول می انجامد و محور زمین هر بیست و شش هزار سال یک بار دور می زند]، ایجاد می شود (معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج 6، ص107). از آن جا که واژه رجع به معنای باران نیز به کار می رود و می تواند قرینه بر شکافته شدن زمین به واسطه گیاهان باشد؛ نمی توان تفاسیر دیگر را ترجیح داد و آن را اعجازی علمی دانست؛ زیرا معیار پنجم در این مورد وجود ندارد.
خداوند در قرآن به گسترش زمین، که از نعمت های بزرگ الهی و زمینه ساز حیات روی زمین است، اشاره می کند. «وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا» (حجر/19؛ ق/7. مدّ الارض در آیه 3 سوره رعد نیز آمده است)؛ «و زمین را گستراندیم».
محمد متولی شعراوی (از مفسران و نویسندگان صاحب نظر عرب) کروی بودن زمین را از این آیات استفاده کرده است. وی این گونه بر فهم خویش استدلال می کند:
«مدّ در لغت به معنای گسترش است. این آیات شریفه نیز مطلق زمین را گسترده و مبسوط می دانند؛ نه سرزمین خاصی را، و چون ما هر جای زمین که برویم، زمین در چهار طرف ما گسترده شده است، می توان فهمید که زمین کروی شکل است؛ چرا که پهن بودن زمین در چهار جهت، آن هم در همه جای زمین تنها با این شکل هندسی سازگاری دارد» (متولر، معجزة القرآن، ج1، ص92).
او بیان این ویژگی را از معجزات قرآن می داند و علت اینکه خداوند متعال کرویت زمین را با فعل «مدّ» بیان کرده است، این نکته می داند که قرآن خواسته از کلماتی بهره بگیرد که با مفاهیم رایج در بین مردم عصر نزول مخالفتی نداشته باشد و در عین حال بتواند حقیقت را نیز بیان کند.
«مدّ الارض» به گسترده شدن زمین اشاره دارد که پس از خلقت اولیه ایجاد شد. این گسترش می تواند به واسطه سرد شدن مواد مذاب اولیه تشکیل دهنده زمین، فرو رفتن یا تبخیر آبی که زمین را فرا گرفته بود (عدالتی، ص248) باشد که باعث شد بر سطح زمین افزوده شود که در ظاهر به صورت «پهن و کشیده شدن زمین بر روی مواد مذاب یا آب» جلوه گر می شود.
با این حال نمی توان ادعا کرد که این آیات در پی بیان کروی بودن زمین است؛ زیرا اثبات این مدعا که، این آیات به روشنی به پهن و گسترده بودن زمین در تمام نقاط کره زمین، آن هم در چهار جهت اشاره دارد؛ مشکل است و معیار اول در این جا وجود ندارد و ادعای اعجاز اثبات پذیر نیست.
تثنیه بودن مشرق و مغرب در برخی آیات، توجه برخی مفسران را به خود جلب کرده است و آنان این آیه ها را با کروی بودن زمین سازگار می دانند.
«رَبُّ الْمَشْرِقَینِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَینِ» (رحمن/ 17. تعبیر مشرقین در زخرف/ 38 نیز آمده است)؛ «(او) پروردگار دو خاور و پروردگار دو باختر است».
این آیه به نظر برخی مفسران زمین را به دو نیم کره تقسیم کرده است؛ نیم کره ای که در تاریکی شناور است و مشرقی و مغرب ندارد؛ نیم کره ای که روشن است و مشرق و مغرب دارد و چون زمین نیم دور به دور خود می چرخد، نیمه دیگر صاحب مشرق و مغرب می گردد و نیمه اول مشرق و مغرب خویش را از دست می دهد. با این حساب، کره زمین در عمومیت خود دو مشرق و دو مغرب جداگانه دارد (متولی، همان، ج1، ص24؛ اعجازالقرآن فی علوم الجغرافیة، ص83؛ ترجمه سبحانی، مرزهای اعجاز، ص122؛ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ص 75). یکی از مفسران با ذکر این احتمال آیه را اشاره به حرکت وضعی زمین و معجزه علمی می داند که مردم تا مدت ها پس از پیامبر اسلام9 هم از آن بی اطلاع بودند (طیب، تفسیر اطیب البیان، ج12، ص 376).
وجود دو مشرق و دو مغرب همان گونه که با حرکت زمین سازگاری دارد، با سکون زمین نیز تصورپذیر است. علاوه بر این، حرکت زمین، قبل از نزول قرآن نیز مطرح بود و دانشمندانی چون ابرخس (161ق. م)، ارسطرخس ساموسی و فیثاغورث حکیم، از آن سخن می گفتند (زمانی، هیئت و نجوم اسلامی، ج 1، ص 77)، پس معیار اول، چهارم و پنجم در این مورد وجود ندارد و نمی توان ادعای اعجاز را موجّه دانست.
مشرق و مغرب در برخی از آیات به صورت جمع به کار رفته اند و بیشتر مفسران و اندیشمندانی که به تفسیر علمی پرداخته اند، این آیات را با کروی بودن زمین سازگار دانسته اند. «فَلاَ أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ» (معارج/40. تعبیر مشارق در اعراف/137 و صافات/ 5 نیز آمده است)؛ «و سوگند یاد مىکنم به پروردگار خاوران و باختران! که قطعاً ما تواناییم».
آیت الله خویی با ذکر این آیات، کروی بودن زمین را از اسرار هستی می داند که خداوند متعال در این آیات از آن پرده برداشته است. ایشان در تبیین مسئله می نویسد:
«این آیات همگی حاکی از تعدد مشرق ها و مغرب ها و نقطه طلوع و غروب آفتاب است؛ زیرا در صورت کروی بودن زمین، طلوع خورشید بر هر جزیی از اجزای آن، ملازم با غروب آن از جزء دیگر است و تعدّد مشرق و مغرب خورشید، بدون تکلّف، حاکی و دالّ بر کروی بودن زمین می باشد» (ترجمه سبحانی، همان، ص 122).
نویسندگانی همچون، گودرز نجفی، (مطالب شگفت انگیز قرآن، ص28) یدالله نیازمند (اعجاز قرَآن از نظر علوم امروزی، ص189) و حسن ابوالعینین (من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ج2، ص714) از جمله کسانی اند که با ذکر این تفسیر از آیه، آن را اعجازی علمی می دانند.
تعدّد مشرق و مغرب، در کیهان شناسی از امور قطعی شمرده می شود. روایتی از حضرت علی7 نیز نقل شده است که زمین سیصد و شصت مشرق و مغرب دارد (حویزی، تفسیر نور الثقلین،ج5، ص420). احتمال دیگر این است که مشارق ومغارب را اسم زمان بدانیم که در این صورت «ربّ المشارق وربّ المغارب» کنایه از ربوبیت الهی در تمام زمان ها است. تعدّد مشرق و مغرب علاوه بر سازگاری با کروی بودن زمین، با دیگر اشکال هندسی نیز سازگار است و تنها در صورت مسطح بودن زمین، نمی توان چند مشرق و مغرب برای آن تصور کرد.
علاوه براین، حرکت زمین قبل از اسلام نیز مشهور بود و حکمای فارس و یونان آن را کره ای تمام می دانستند (شهرستانی، اسلام و هیئت، ص182). ظاهراً فیثاغورث (582ـ497 ق. م. اولین کسی بود که به کروی بودن زمین پی برد و ارسطو (384ـ322 ق. م.) این مسئله را از طریق خسوف به اثبات رساند (درس هایی از ستاره شناسی/19 و زمین سیاره شماره سه/ 117). آراتوستن (276 ـ 196ق. م.) که او را بنیانگذار جغرافیای ریاضی می دانند، با اعتقاد به کروی بودن زمین، محیط آن را اندازه گرفت و پس از او ابرخس نیقه ای (190ـ120ق. م.) این کار را دنبال کرد (عدالتی، ص19). با توجه به آن چه گفته شد، معیارهای دوم، چهارم و پنجم در این جا وجود ندارد و نمی توان ادعای اعجاز را پذیرفت.
خداوند در سوره نحل به پیامبر9 می فرماید: این کوه ها که در نگاه تو ثابت و ایستاده اند در واقع در حال مرور و حرکت اند؛ همانندِ حرکت ابرها. دیدگاه های متفاوتی در تفسیر حرکت کوه ها، ارائه شده است که برخی از آن ها ناظر به حرکت زمین است. «وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ» (نمل/ 88)؛ «و کوهها را مىبینى، درحالى که آنها را ثابت مىپندارى، و حال آنکه آنها همچون حرکت ابرها درگذرند».
آیت الله مکارم، در این باره می نویسند:
«این آیه به روشنی می گوید، کوه ها در حرکتند اگرچه به نظر ساکن می آیند. مسلماً حرکت کوه ها بدون حرکت زمین های دیگر که به آنها متصل است، معنا ندارد و به این ترتیب معنای آیه چنین می شود که؛ زمین ها همه با هم با سرعت در حرکتند همچون حرکت ابرها» (مکارم، قرآن و آخرین پیامبر، ص 154).
ایشان در تفسیر نمونه با ارائه همین تفسیر از آیه، آن را اعجاز علمی قرآن می شمرد. آیت الله معرفت (التمهید، ج 6، ص162) و دکتر منصور حسب النبی نیز آیه را معجزه علمی قرآن به حساب آورده اند (الکون والاعجاز العلمی فی القرآن، ص171).
برخی از مفسران این آیه را به حوادث پایان جهان مربوط می دانند. این دیدگاه با دلائل و شواهد متعددی نقد شده است (قرآن و کیهان شناسی/ 217).
به نظر می رسد آن چه تفسیر نمونه درباره آیه بیان کرده است، می تواند وجه شبه بین حرکت ابرها و کوه ها، را به خوبی نشان دهد؛ اما ادعای اعجاز در این باره، به دلیل نبود معیار چهارم، دقیق به نظر نمی رسد؛ زیرا آن گونه که گذشت، حرکت زمین قبل از قرآن نیز در محافل علمی مطرح بود.
خورشید یکی از نعمت های بزرگ الهی است که در آیاتی از قرآن از آن یاد شده است. برخی از آیات قرآن به حرکت خورشید اشاره دارند.
1. «وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لاَِجَلٍ مُسَمّىً» (رعد/2؛ فاطر/ 13؛ زمر/5. در لقمان/ 20 نیز به جریان داشتن خورشید اشاره شده است)؛ «و خورشید و ماه را رام ساخت هر کدام تا سرآمد معیّنى رواناند».
2. «وَالشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّلَّهَا» (یس/38)؛ «و خورشید که تا قرارگاهش روان است».
3. «وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ» (انبیا/ 33). تعبیر «کُلٌّ فِی فَلَکٍ یسْبَحُونَ» در یس/ 40 نیز درباره خورشید آمده است)؛ «و او کسى است که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید، در حالى که هر یک در مدارى شناورند». در آیه 33 سوره ابراهیم نیز، حرکت خورشید با تعبیر «دائبین» بیان شده است.
امروزه حرکت های زیادی برای خورشید به اثبات رسیده است.
الف: حرکت وضعی که 5/24 روز به طول می انجامد (جعفری، همان، ص 149).
ب: حرکت انتقالی به سمت شمال آسمان با سرعت 5/19کیلومتر در ثانیه.
ج: حرکت انتقالی به همراه منظومه شمسی به دور مرکز کهکشان با سرعت 225کیلومتر در ثانیه (دنیای ستارگان، ص146؛ ترجمه سبحانی، همان، ص246).
د: حرکت هایی که در خود خورشید به دلیل گاز بودن جرم آن و انفجارهای درونی صورت می گیرد (عدالتی، ص98؛ مایکل، اساس ستاره شناسی، ص 165).
برخی از نویسندگان حرکت خورشید به سوی قرارگاه خود (یس/ 38) را اشاره به حرکت خورشید به سمت ستاره «وگا» می دانند و آیه را بیان کننده معجزه علمی می شمارند (نجفی، همان، ص25). تفسیر نمونه نیز تعبیر «فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ» را ناظر به حرکت دورانی خورشید به دور کهکشان و معجزه ای علمی می شمارد (مکارم، تفسیر نمونه، ج 18، ص389).
احمد محمد سلیمان نیز با طرح ادعای اعجاز، این آیه ها را اشاره به حرکت وضعی و انتقالی زمین می داند (نوفل، همان، ص36) دکتر رضایی اصفهانی نیز پس از طرح و بررسی برخی دیدگاه ها درباره این آیات، اعجاز علمی را در این آیات می پذیرند (رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،ج1، ص181).
به برخی از انواع حرکت های خورشید (حرکت دورانی) در کتاب های مقدس گذشته اشاره شده است؛ آن جا که خورشید را همچون پهلوانی می داند که با دویدن در میدان، شادی می کند (کتاب مقدس/مزامیر داود/مزمور نوزدهم/ بند5)؛ اما دیگر حرکت هایی که می توان آن ها را از تعبیرهایی چون «تجری» (جریان داشتن)، «لمستقرّ» (تا قرارگاهش) یا «لاجل مسمی» (تا زمان معین)، فهمید، از نوآوری های قرآنی است و می تواند اعجازی علمی به شمار رود.
یکی از اتقاق هایی که در آستانه قیامت رخ خواهد داد، پراکنده شدن دودی آشکار در آسمان است. خداوند این مسئله را عذابی برای مردم گناهکار می داند.
«فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخَانٍ مُبِینٍ» (دخان/10)؛ «پس نگهبان (و منتظر) روزى باش، که آسمان دودى آشکار آورد».
برخی از نویسندگان، با توجه به آیاتی که به بازگرداندن آسمان به صورت اولیه اش اشاره دارند (انبیا/ 104)، این دود را مانند دودی می دانند که در آغاز آفرینش وجود داشت و ذکر این نکته علمی را اعجاز قرآن معرفی می کنند (همیمی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ص 35).
با توجه به سیاق آیات، به نظر می رسد که دخان در قرآن (دخان/10؛ انبیا/ 104) در معنای متفاوتی به کار رفته باشد. در سوره دخان، دود عذابی برای غیر مومنان شمرده شده است «هذَا عَذَابٌ أَلِیمٌ» (دخان/11)؛ علاوه بر این، صفت «مبین» برای این دود نشان از تفاوت آن با دودی است که در سوره انبیا از آن یاد شده است. تعبیر «یَغْشَى النَّاسَ» (همان) نیز بیانگر این مسئله است که در آن زمان، انسان ها وجود دارند و آن را مشاهده می کنند؛ در حالی که بنابر فرضیه های علمی در این زمینه، در آن زمان دیگر انسانی باقی نمانده است.
قرآن بارها از کوه ها به عنوان میخ هایی نام می برد که بر زمین کوبیده شده اند تا آن را از لرزش و فروپاشی باز دارند. نقش کوه ها در این مسئله، از اسراری است که هنوز به خوبی کشف نشده است.
«وَالْجِبَالَ أَوْتَاداً» (نبأ/ 7)؛ «و کوهها را میخهایى».
«وَأَلْقى فِی الْأَرْضِ رَوَاسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمْ» (نحل/15. در آیات متعددی، از کوه ها با تعبیر رواسی یاد شده است)؛ «و در زمین، [کوههاى] استوارى افکند، [مبادا] که شما را بلرزاند».
برخی از صاحب نظران، با اشاره به نقش کوه ها در جلوگیری از لرزش و فروپاشی زمین، معرفی کوه ها به عنوان میخ های زمین را اعجازی علمی می دانند (ابوالعینین، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ج2، ص160؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج 6، ص 155؛ اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص 187)؛ چرا که کوه ها همچون میخ، اجزای زمین را به هم متصل کرده اند و مانع فروپاشی آن هنگام حرکت می شوند.
اگر از نظر علمی ثابت شود که کوه ها مانع از هم پاشیدگی و قطعه قطعه شدن زمین در اثر حرکت آن می شوند، می توان گفت این آیات علاوه بر بیان نقش کوه ها، به حرکت زمین نیز اشاره دارند؛ چرا که آیه کوه ها را به عنوان محافظانی در برابر آثار سوء حرکت زمین معرفی می کند که همچون میخ هایی بر بدنه زمین کوبیده شده اند. زمین نوعی حرکت در پوسته جامد خویش دارد که به حرکت قارّه ای (Crustal morment) مشهور است. در صورتی که نقش کوه ها در حفاظت از زمین دربرابر آثار سوء این نوع حرکت به اثبات برسد، می توان آیه را اشاره به این حرکت زمین نیز دانست و آن را معجزه ای علمی شمرد.
مرگ خورشید از موضوع های مطرح در دانش نجوم است. آیاتی از قرآن کریم نیز به این حقیقت اشاره دارند.
«إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ» (تکویر/1)؛ «هنگامى که خورشید در هم پیچیده شود».
خورشید پس از سوزاندن هیدروژن و هلیوم، چون دمای کافی برای سوزاندن کربن برخوردار نیستند، فرو می ریزند (برای آشنایی با مفهوم فروریزش ر.ک. به: اساس ستاره شناسی، ص 274) و به صورت غول قرمز (Red-giant) درخواهد آمد (همو). در این زمان خورشید آن قدر بزرگ خواهد شد که احتمالاً مدار عطارد و زهره را در بر خواهد گرفت. در مرحله بعدی، خورشید به کوتوله سفید (White dwarf) تبدیل خواهد شد و در پایان دمای آن به صفر مطلق (Absolute magnitude این دما برابر 273 درجه سانتیگراد زیر صفر است) کاهش خواهد یافت. (عدالتی، ص 97).
به عقیده یکی از نویسندگان این آیه پایان یافتن انرژی خورشید را متذکر می شود. وی پس از ادعای اعجازی علمی در مورد آیه می نویسد:
«این مسئله امروز بی تردید است که سوخت خورشید کم می شود تا رو به خاموشی رود. در قرآن عزیز، سوره تکویر به نام خاموشی است» (عرفان، اعجاز در قرآن کریم، ص 155).
آیات متعددی به مرگ خورشید اشاره دارند و با تعابیری همچون «لاَِجَلٍ مُسَمّىً» (رعد/ 2؛ فاطر/13؛ زمر/ 5. در لقمان/ 20 نیز به جریان داشتن خورشید اشاره شده است)؛ «تا سرآمد معینی» از پایان یافتن عمر خورشید سخن می گویند. تعبیر «تکویر» نیز که به معنای درهم پیچیده شدن است، می تواند به مراحل پایانی عمر خورشید و کم نور شدنش اشاره داشته باشد.
نکته مهم در این مورد و برخی موارد مشابه این است که این آیات درباره وقایع پایان این جهان و قیامت سخن می گوید و در آن زمان تغییرهای نظام هستی ناگهانی و یک باره رخ خواهد داد؛ در حالی که مرگ خورشید که در دانش نجوم بررسی می شود، روندی طبیعی دارد و میلیون ها و حتی میلیاردها سال به طول خواهد انجامید. این نکته موجب می شود درتطبیق این دو مسئله بر هم، برخی پرسش ها و ابهام هایی پیش آید که نیاز به تأمل و تحقیق بیش تری دارد؛ البته با توجه به این که در تفکرهای نجومی قدیمی به ارث رسیده از ارسطو، خورشید و اجرام فضایی (مافوق القمر) ابدی و زوال ناپذیر بودند (ارسطو، در آسمان، ص43 و 50. از اوگستین تا گالیله، ج1، ص 86)، می توان برخی آیه ها را که ظاهراً از روند طبیعی مرگ خورشید سخن می گویند، تصحیح کننده این دیدگاه دانست.
قرآن کریم با تعبیر متفاوتی از نور خورشید و ماه یاد می کند. این تمایز توجه مفسران را جلب کرده است. «وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجاً» (نوح/ 16. این مضمون در فرقان/61؛ نبأ/ 13 نیز آمده است)؛ «و ماه را در آن (آسمان)ها نورانى قرار داد و خورشید را چراغى قرارداد».
خورشید با انجام فرایند «هم جوشی هسته ای» به تولید نور و گرما می پردازد. در این فرایند چهار هسته هیدروژن پس از هم جوشی به یک هسته هلیوم تبدیل می شود. این مسئله باعث می شود در هر ثانیه پنج میلیون تن از جرم خورشید به صورت انرژی الکترو مغناطیسی تابش می شود (اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، ص 116؛ مایکل، همان، ص 165).
خورشید در این آیه مبارکه چراغ و ماه، نور قرار داده شده است. برخی از نویسندگان این مطلب، را اعجاز علمی قرآن می دانند و می نویسند:
«بدون تردید نورزایی خورشید و نور مستقل نداشتن ماه در این آیه تصریح شده است» (عرفان، همان، ص 155).
در آیه پنجم سوره یونس به نور خورشید با تعبیر «ضیاء» و به نور ماه با تعبیر «نور» اشاره شده است. آنچه در برخی از کتاب های لغت آمده است، مبنی بر این که «ضوء» نور ذاتی و «نور» نور عارضی است (ابن فارسی، همان، ص 332)، موید نکته ای است که درباره آن ادعای اعجاز شده است؛ اما دانشمندان از دوران های پیش از اسلام با توجه به پدیده خسوف به عارضی بودن نور ماه پی برده بودند و نور و گرمابخشی خورشید باعث می شد آن را همچون چراغی بدانند. با این لحاظ معیار چهارم در این مورد نیست و نمی توان ادعای اعجاز را پذیرفت.
با بررسی هایی که در موارد ادعایی اعجاز نجومی انجام شد، می توان به این نتیجه رسید که اعجاز علمی در سه مورد (جاذبه عمومی، سختی تنفس و کمبود اکسیژن در آسمان و حرکت های خورشید) وجود دارد و در برخی موارد در صورت فراهم آمدن معیارهای اعجاز علمی، می توان آن ها را اعجاز دانست؛ گرچه امروزه می توان این موارد را از شگفتی های علمی قرآن شمرد: وجود موجودهای زنده در خارج از زمین (شوری/ 29؛ نحل/ 49؛ انبیا/ 4)؛ گسترش آسمان (ذاریات/ 47)؛ نقش کوه ها در حفظ زمین (نبأ/ 7).
1. قرآن کریم، ترجمه گروهی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی،نشردارالذکر،قم،1384ش،چ دوم.
2. آلوسی، ابوالفضل شهاب الدین سید محمود، روح المعانی فی تفسیرالقرآن، داراحیاء التراث العربی، بی جا، 1405ق، چ چهارم.
3. اِ. اِی. رُی و دی. کلارک، ستاره شناسی اصول و عمل، ترجمه سید احمد سیدی، مشهد، نشر آستان قدس رضوی7، 1366ش.
4. ابن کثیر, اسماعیل ابن عمر، تفسیر القرآن العظیم، نشر داراحیاء التراث العربی، بی جا، 1415ق.
5. ابن منظور، محمد ابن مکرم، لسان العرب، نشر دار احیاء التراث العربی، بی جا، 1412ق.
6. ابو العینین، حسن، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر العبیکان، 1416ق، چ اول.
7. احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، نشر دارالکتب اسلامیه، بیروت، 1420ق، چ سوم.
8. احمد المرسی حسین جوهر، الاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر جزیرة الورد، بی جا، 1421ق، چاپ اول.
9. احمد محمد سلیمان، القرآن و العلم، نشر دارالعوده، بی جا، 1981م، چ پنجم.
10. ارسطو، در آسمان، ترجمه اسماعیل سعادت، نشر هرمس، بی جا، 1379ش، چ اول.
11. اریک اوبلاکر، فیزیک نوین، ترجمه بهروز بیضایی، نشر قدیانی، بی جا، 1370ش.
12. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، دار احیاء التراث العربی، بی جا، 1421ق.
13. استفن ویلیام هاوکینگ، تاریخچه زمان، ترجمه حبیب الله دادفرما، نشرکیهان، تهران، 1375ش.
14. ایزاک، آسیموف، کوازارها، تپ اخترهاوسیاهچالها، ترجمه غفاری محمد رضا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1375ش، چ چهارم.
15. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، نشر موسسه اعلمی، بیروت، 1419ق.
16. برانلی، فرانکلین منسفیلد، زمین سیاره شماره سه، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1987م.
17. بوکای موریس، مقایسه ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، نشر فرهنگ اسلامی، بی جا، 1365ش، چ سوم.
18. پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، نشر کتاب فروشی اسلامیه، چ سوم، 1350ش.
19. جعفری، عباس، فرهنگ بزرگ گیتا شناسی، نشر گیتاشناسی، 1379ش، چ چهارم.
20. جوهری، اسماعیل ابن حماد، صحاح اللغة، دار العلم، بیروت، 1404ق، چ سوم.
21. حسین بن علی، ابن سینا، الشفاء، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1405ق.
22. الحویزی، عبدالعلی ابن جمعه العروسی، تقسیر نور الثقلین، نشر علمیه، قم، 1383 ق.
23. الخطیب، عبدالغنی، قرآن و علم روز، ترجمه اسدالله مبشری، نشر مطبوعاتی عطایی، 1362ش.
24. خلیل ابن احمد، ترتیب العین، نشر اسوه، بی جا، 1414ق، چ اول.
25. خوئی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، نشرمؤسسه احیاء آثار الامام خوئی، بی جا، بی تا.
26. خوری شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه والشوارد، اسوه، بی جا، 1374ش،چ اول.
27. دیکسون، رابرت. تی، نجوم دینامیکی، ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی، مرکزنشر دانشگاهی، تهران، 1385ش، چ دوم.
28. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، نشر ذوی القربی، بی جا، 1426ق، چ پنجم.
29. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، نشر پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1385ش، چ اول.
30. رضوی، محمد امین، آغاز و انجام جهان بر اساس تئوری جدید، بی نا، بی جا، 1348ش.
31. زغلول راغب محمدنجار، السماء فی القرآن الکریم، نشر دار المعرفة، بیروت، 1425ق، چ اول.
32. زمانی قمشه ای، علی، هیئت و نجوم اسلامی، نشر سماء، بی جا، 1381ش، چ اول.
33. سبحانی، قریب، یعقوب پور، زمین در فضا، نشر آفتاب، بی جا، 1363ش، چ اول.
34. سید ارناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبة مدبولی، قاهره، 1989م.
35. شریعتی مزینانی، محمد تقی، تفسیرنوین، نشر دفتر نشر فرهنگ معارف اسلامی، بی جا، 1374ش.
36. الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی، نشر دار العلم للملایین، بیروت، 1990م.
37. همو، من علوم الارض القرآنیة، نشر دار العلم للملایین، بیروت، 1993م.
38. شهرستانی، سید هبة الدین، اسلام و هیئت، ترجمه سید هادی خسروشاهی، نشر دارالعلم، بی جا، 1389ق.
39. صادقی، محمد، زمین، آسمان و ستارگان از نظر قرآن، نشر کتاب فروشی مصطفوی، بی جا، 1356ش، چ دوم.
40. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، نشر اسلامیه، بی جا، بی تا، چ دوم.
41. طبرسی، ابی الفضل ابن حسن، تفسیر مجمع البیان، نشر موسسه اعلمی، بی جا، 1415ق، چ اول.
42. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، نشر موسسة الوفاء، بی جا، 1403ق، چ دوم.
43. طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن، نشر دارالفکر، بی جا، بی تا.
44. الطوسی، ابی جعفر محمد الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، نشر علمیة نجف، 1376ق.
45. طیب، عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، نشر اسلام، بی جا، 1366ش.
46. عدالتی، تقی و فرخی، حسن، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، قم، 1385ش، چ سوم.
47. عرفان، حسن، اعجاز در قرآن کریم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، بی جا، 1379ش، چ اول.
48. عسکری، ابی هلال، معجم فروق اللغویة، موسسه نشر اسلامی، بی جا، 1421ق.
49. فخررازی، محمد بن عمر، شرح أسماء الله الحسنی (لوامع البینات)، نشر دارالکتب العربی، بی جا، 1410ق، چ سوم.
50. فیروز آبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، داراحیاء التراث العربی، بی جا، 1412ق، چ اول.
51. فیومی، مصباح المنیر، دار الهجرة، بی جا، 1405ق.
52. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنزالدقائق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1366ش.
53. قمی، ابوالحسن علی ابن ابراهیم، تفسیر قمی، نشر دارالکتاب للطباعة و النشر، بی جا، 1387ق.
54. کتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانی، نشر اساطیر، 1383ش، چ دوم.
55. کرومبی، آ.سی، از اوگوستین تا گالیله، ترجمه احمدآرام، انتشارات سمت، تهران، 1371ش، چ اول.
56. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل البیت، بی جا، 1361ش.
57. ماردینی، عبد الرحیم، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دار المحبة، دمشق، 1425ق.
58. مایر دگانی، نجوم به زبان ساده، ترجمه محمدرضا خواجه پور، نشر گیتا شناسی، بی جا، 1382ش، چ دهم.
59. مایکل ا. سیدر، اساس ستاره شناسی (جلد1)، ترجمه محمد تقی عدالتی، نشر دانشگاه امام رضا7، تهران، 1384ش، چ دوم.
60. متولی اشعراوی، محمد، معجزة القرآن، نشر مکتبة التراث الاسلامی، بی تا.
61. محمد، راتب النابلسی، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن و السنة (آیات الله فی الافاق)، نشر دار المکتبی، بی جا، 1425ق، چ اول.
62. محمد سامی، محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دارالمحبة، دمشق، بی تا.
63. محمد کامل، عبدالصمد، الاعجاز العلمی فی الاسلام، نشر دارالمصریة، مصر،1417ق، چ چهارم.
64. محمود، ابن عبد الرؤوف القاسم، فی مسیرة الاعجاز العلمی فی القرآن، نشردارالاعلام، اردن، بی تا.
65. مخلص، عبدالرؤوف، جلوه هایی جدید ازاعجازعلمی قرآن کریم، نشرشیخ الاسلام، بی جا،1376ش.
66. مدرسی، محمد تقی، تفسیر هدایت، نشر آستان قدس رضوی7، مشهد، 1378ش.
67. مراغی، احمد مصطفی، تفسیرالمراغی، نشر داراحیاء التراث العربی، بی جا، 1985م.
68. مرزهای اعجاز، ترجمه جعفر سبحانی، نشر محمدی، 1349ش.
69. مسترحمی، سید عیسی، قرآن و کیهان شناسی، نشر پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387ش، چ اول.
70. مصباح، محمد تقی، آموزش فلسفه، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1367ش.
71. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، نشروزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1370ش.
72. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، نشر اسلامی، بی جا، 1417ق.
73. مک گراهیل، ترجمه عدالتی، واژه نامه نجوم و اختر فیزیک، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی جا، 1378 ش.
74. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، نشر نسل جوان، قم، 1376ش، چ سوم.
75. همو، تفسیر نمونه، نشر دار الکتب اسلامیه، تهران، 1371، چ 28.
76. همو، قرآن و آخرین پیامبر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1349ش.
77. منصور، حسب النبی، الکون والاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر دارالفکر العربی، بی جا، 1416ق، چ سوم.
78. نجفی، گودرز، مطالب شگفت انگیز قرآن، نشر سبحان، بی جا، 1378ش، چ دوم.
79. نوری، حسین، دانش عصرفضا، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375ش، چ دوم.
80. نوفل، عبد الرزاق، القرآن و العلم الحدیث، نشر دارالکتاب العربی، بی جا، 1393ق.
81. نیکلسون، آین، 186 پرسش و پاسخ نجومی، ترجمه عبدالمهدی ریاضی و هادی رفیعی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد 1375ش.
82. هاچ، پاول، ساختار ستارگان وکهکشان ها، ترجمه توفیق حیدر زاده، نشرگیتا شناسی، 1377ش، چ سوم.
83. همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبة مدبولی، بی جا، 2002م، چ اول.
یوسف الحاج احمد، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة المطهرة، نشر دار ابن حجر، دمشق، 1423.
[1] نویسنده التمهید فی علوم القرآن (ج6، ص133) از تفسیر الکبیر (ج22، ص 162) نقل می کند که در تورات چنین بوده است: «و همانا خدا جوهری را آفرید و سپس با نظر هیبت به آن نگریست. پس تبدیل به آب شد و سپس خدا آسمان ها و زمین را از آن آفرید و بینشان فاصله انداخت». وی اضافه می کند که این عبارت از تورات کنونی حذف شده است.
* عضو هیئت علمی جامعة المصطفی9 العالمیه . mostarhami@yahoo.com
تا نصفش رو خوندم، البته چیزای دیگرش رو تو کتاب های دیگه خونده بودم.. برای همین دیگه نتونستم بخونم!!!
اول یک خسته نباشید بگم اگر همه رو خودتون تایپ کردید... اگر نه که بازم خسته نباشید اگر خودتون همتوش دست بردید... اگر کپی پیست خالص هم بود بازم خسته نباشید بخاطر حداقل تکون دادن موس!!
تا اینجا که خوندم استفاده بردم.ممنون